sábado, 17 de febrero de 2024

AS CONTRACCIÓNS D’UN(S)/UNHA(S)

 

Atópome decontino en multitude de textos que hai unha confusión no emprego das contraccións das preposicións con “un/unha” cando funcionan como formas pronominais. No entanto, non debería habela, porque as Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego son moi claras ao respecto:

“As preposicións con, de e en contraen co artigo determinado: cun(s), cunha(s), dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s)”.

“O indefinido un(s), unha(s), cando actúa como adxectivo, presenta as mesmas contraccións ca o artigo indeterminado: […]. Cando se usa como pronominal xeralmente represéntase a contracción coas preposicións de e en, dando lugar ás formas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): […]; por contra, non se representa na escrita a contracción coa preposición con: […]”.

“Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, en e con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados. Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas preposicións en e de, pero non coa preposición con, da mesma maneira ca o indefinido un(s), unha(s): […]”.

Xa que logo, resumindo: “Un(s) e Unha(s) contraen sempre coas preposicións “de” e “en”, funcionen como artigos, indefinidos ou numerais, agás cando as preposicións non forman frase co artigo, e soamente deixan de se contraer coa preposición “con” cando funcionan como pronominais”.

Exemplos de contraccións: estaba cunhas amigas; collen nuns botes; entren dun nun; a solución está nunha das casas; mirar polo interese dun mesmo; fallou nunha soa proba.

Exemplos de non contraccións: de un policía chegar a tempo, non o batería (= de chegar a tempo un policía, non o batería); en o amigo vendo a situación, marchou (= en vendo a situación o amigo marchou); estaba con un ou con outro; sempre chega con unha nova; soamente deu con unha ou dúas solucións.

lunes, 22 de enero de 2024

A galeguidade do indefinido "outrén"

 

Este pronome indefindo procede do latín: alteri, e foi de uso normal na lingua galego-portuguesa, como tamén o segue a ser no portugués actual. Por isto, “outrem” é recollido polos dicionarios portugueses co significado de “outra(s) pessoa(s)”. Ex.: Além dos testemunhos de outrem, compartilhar os riscos con outrem, é preciso aprender a ajudar outrem etc.

Na nosa lingua medieval documéntase este indefinido escrito con catro grafías diferentes: “outren”, “outrem”, “outre” e “outri”; os datos obtidos no Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega parecen indicar que a palabra era paróxitona, coma no portugués actual, e os textos son tanto líricos coma prosísticos. Deste modo, “outren” aparece rexistrada 43 veces, 24 no s.XIII, 18 no s.XIV e 1 no s.XV. Ex.: Como quer que outren tenha; nos nen outros por nos nen outren per nosso consintimento; en casamento per min nen per outren en juyzo nen fora delle etc.; “outrem” aparece en 12 rexistros, 9 no s.XIII e 3 no s.XIV. Ex.: Fuy eu con outrem falar; meu amigo dizer, que ama outrem mais ca si; vou i, e mig’outrem nom vai etc.; “outre” en 119, 44 no s.XIII, 66 no s.XIV e 9 no s.XV. Ex.: Nono saberá, ca eu a outre nunca o direi; non ande, demandand’a outre que me dé recado; meu fillo ou meu neto ou outre de mĩa lignagem contra estas cousas etc.; e “outri” só en 20 do s.XIII. Ex.: Nunca de vos, nen d’outri, nen de Deus; que esto non dissesse a outri; sejan perdõados, se vos a outri vou dar etc. Como se ve, a forma “outre” foi a máis usada, seguida de “outren” e logo “outri”, pra ser “outrem” a menos documentada.

É rechamante que mentres en portugués conserva a súa pronuncia paroxítona, cando se emprega en galego, é maioritariamente con tonicidade óxitona, como se pode apreciar na acentuación gráfica. Esta mudanza de tonicidade explícaa perfeitamente o profesor Manuel Ferreiro na súa “Gramática histórica galega” como resultado da influencia oxítona de “quen”, “alguén” ou “ninguén”.

Así, os dicionarios históricos de Leandro Carré Alvarellos (edicións de 1951 e 1979) e de X.L. Franco Grande (ed. Galaxia, 1972) recollen esta verba coa grafía “outrén”. E o Gran Dicionario Xerais da Lingua recóllea precedida dun asterístico como vocábulo non galego: *outrén, remitindo a “outro”; mais non se recolle no dicionario da RAG. Unicamente o dicionário Estraviz recolle este pronome indefinido como paroxítono: “outrem” co significado de “outra pessoa”, indicando que é invariábel en xénero e número.

Aínda que, como di Manuel Ferreiro, non ten presenza na lingua oral moderna nin foi unha verba moi usada na nosa literatura contemporánea, si temos moi dignos exemplos do seu emprego, sobor todo, por aqueles escritores que viron no portugués un modelo a considerar, como Guerra da Cal, no seu poemario “Rio de sonho e tempo” (ed. Galaxia, 1963): “Porque en verdade non sei ben se quen pasou o mar fun eu ou fun outrén que saín de min […]”; ou Carvalho Calero (Biblos Clube de Lectores, 2021 - Cantigas de amigo e outros poemas, 1980-85): “Sós avançam os afoutos. Sob o sol nom hai outrém”.

            Por tanto, é lexítimo reivindicar o uso deste indefinido no noso idioma, porque é un vocábulo plenamente galego que, ende mal, pertence ao extenso conxunto das palabras caídas no esquecemento pola nefasta influencia do castelán. Está perfeitamente vivo na nosa lingua xemelga, o portugués, e debería volver estalo na nosa.

domingo, 17 de diciembre de 2023

FOLERPA DE NEVE

 Folerpa *de neve.

Con demasiada frecuencia leo a expresión que titula este texto: un redundante e innecesario calco do castelán “copo de nieve”, dado que o termo “folerpa” ten o significado exacto de “porción conxelada de auga que constitúe a neve”.

            O castelán usa a palabra “copo” pra este significado, mais tamén pra denominar: “calquera porción doutra substancia que lembre a dunha folerpa” (copos de avena), “porción dunha materia pra se fiar” (copo de lana) e “porción dun líquido callado” (copos de sangre); polo que se estendeu o uso de “copo de nieve” pra precisar o significado. Algo totalmente innecesario no noso idioma porque “folerpa” non ten outros significados, agás que se use metaforicamente, en cuxo caso si sería recomendábel unha precisión semántica. Por ex.: folerpas de escuma, folerpas de papel etc.

            E o portugués usa as palabras: “floco”, “folheca” ou “foleca” (rexionalismo de Douro) e “folipa” ou “folipo”, mais a expresión “floco de neve” é a máis común. Aquí, coma en castelán, tamén se fai necesario precisar o significado porque o termo “floco” tamén se emprega pra denominar outros elementos: conxunto de filamentos leves, conxunto de pelos, cordón de felpa e partícula achatada de cereal ou outro alimento.

            Porén, como en galego temos outras palabras distintas de “folerpa” pra denominar estes outros elementos: flocos de avea, floco (de fíos ou de pelo), coágulo ou callón, grumo etc., faise totalmente innecesario precisar o significado de “folerpa” Obviamente, é a imitación do castelán –pois dubido moito que sexa a do portugués– o que leva a usar o innecesario calco.

            Aínda que “folerpa” sexa con diferenza a palabra máis utilizada pra este concepto, o dicionario da RAG recolle ata doce sinónimos: cerello, faísca, falopa, fargallo, farrapa ou farrapo, felepa ou folepa, foleca, foupa, galapo e melga. Seguro que hai máis, pro trece sinónimos son máis ca abondo pra demostrar que o fenómeno da neve é algo común no noso país, inda que cada inverno que pasa neve en menos lugares e en menor cantidade.

            Se usar “folerpa *de neve” é unha redundancia, empregar “copo de neve” sería un castelanismo aberrante, posto que a palabra “copo” en galego ten uns significados diferentes de vez dos do castelán.

            Outra diferenza significativa entre o galego e o castelán é que a verba “folerpa” e outros sinónimos dá lugar a verbos sinónimos de “nevar”: folerpar, falopar, felepar, folepar ou farrapear; e a substantivos que sinónimos de “nevada ou nevarada”: folerpada ou farrapada.

            Por último, cando a neve vai acompañada dun forte vento xélido recibe os nomes de: brea, cifra, ciobra, rebelaxe ou xistra; palabras moi nosas que fan innecesario usar expresións como “temporal de neve” e similares.

miércoles, 1 de noviembre de 2023

ARROAZ, BOTO ou BUFA: os nosos nomes pró Tursiops truncatus


Estes son os tres nomes que o dicionario da RAG recolle como formas patrimoniais da especie Tursiops truncatus; a máis popular e coñecida dos delfínidos, por ser a habitual dos delfinarios.

            Sendo unha especie habitual das augas galegas, non estraña que recibise varios nomes populares: arroaz, arroás, arruaz, bota, boto, botiña, botiño, bufa, bufo e bufana, segundo recolleu M.C. Ríos Panisse na súa obra “Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia” (Verba 19, 1983, USC). Delas, tres foron as escollidas pola RAG pra seren usadas no noso estándar: arroaz, boto e bufa. E dixen “recibise” porque hoxe, máis de novo, a acción deturpadora do castelán, vai impoñendo a súa denominación na nosa terra: delfín mular, quizais tomado do catalán: dofí mular, dado que Martín Sarmiento (Obra de 660 pliegos, 1762 e ss) indica que as denominacións habituais en España prós delfínidos eran “golfín” no océano setentrional e “toñina” no meridional, mais que nas costas de Galiza recibe o nome de “arroaz” e que “boto” é unha especie de delfín.

            En verdade, conforme comprobamos consultando textos e dicionarios antigos, as palabras: arroaz, roaz, delfín, golfín, golfiño, toñina, toniña, boto, bufa etc., denominaban distintas especies de delfínidos segundo o lugar, e soamente a procura contemporánea dun nome vernáculo específico pra cada especie foi singularizando as diferentes verbas como denominacións exclusivas. Algo doadamente comprobábel ao comparar algunha destas voces en diferentes idiomas ou variantes, así:

Arroaz” – Prá RAE é sinónimo de “delfín” e faina proceder do árabe andalusí *arrawwás” (cabezudo) e relaciónaa co portugués “arroaz”, palabra que non recollen nin o dicionário Priberam nin o dicionário Infopédia, mais si “roaz”, que dan como sinónimo de “golfinho, delfim ou toninha” e tamén como denominación do Tursiops truncatus, que recibe así mesmo os nomes específicos de “golfinho-roaz, golfinho-nariz-de-garrafa e roaz-corvineiro”, e fana proceder do latín *rodace < rodere (roer). En portugués “roaz” tamén se emprega pra denominar a orca: “roaz-de-bandeira”. E o dicionario da RAG recolle “arroaz” como sinónimo de “delfín”, por extensión, na súa segunda acepción. Pró Gran Dicionario Xerais da Lingua (GDXL) é o delfín Delphinus delphis, que ten como sinónimos: delfín, golfiño e toniña.

Boto” – Pró GDXL é o delfínido Grampus griseus,

Bufa” – Pró GDXL é un delfín pequeno de aleta redondeada e fociño obtuso, descrición que cadra máis coa da toniña ca calquera outra especie galega.

Tonina” – É o nome de Tursiops truncatus nas Illas Canarias, Río da Prata e costa de Veracruz en México; mais tamén o nome de Sotalia guianensis (es. delfín costero) no Lago de Maracaibo e arredores en Venezuela: “tonina del lago/costera”; de Inia geoffrensis (golfiño do Amazonas ou rosado), que tamén recibe os nomes de “boto” e “uiara” en brasileiro e “bufeo”; de Cephalorhynchus eutropia, “tonina” (golfiño chileno), e Cephalorhynchus commersonii, “tonina overa” (golfiño de Commerson); e de Pontoporia blainvillei, tamén coñecido como “franciscana” na Arxentina e Uruguai e “toninha” no Brasil (golfiño do Prata); e con todo, “toñina” en Andalucía designa o atún, aínda que “tonina” tamén se emprega pra este peixe.

            As linguas polo xeral non distinguen especies e aplican denominacións populares a varias especies, por tanto, a moderna nomenclatura debe procurar nomes a estas especies nos distintos idiomas vernáculos, como se comproba vendo os nomes dados ao Tursiops truncatus en diferentes linguas europeas:

Inglés – bottlenose dolphin.

Portugués – golfinho-roaz, golfinho-nariz-de-garrafa, roaz-corvineiro.

Castelán – delfín mular, toniña, tursión (cultismo) e delfín nariz de botella (anglicismo).

Catalán – dofí mular e corçana.

Vasco – izurde handi [gran golfiño].

Francés – grand dauphin, souffleur, dauphin à gros nez e tursiops (cultismo).

Italiano – tursiope (cultismo).

Alemán – große tümmler [gran toniña].

            As propostas de nome estándar pra este delfínido, amais das tres que recolle o dicionario da RAG, foron varias:

Cetáceos, focas e tartarugas mariñas das costas ibéricas (SGHN, 1989) – denomina esta especie como “arroaz real” porque usa o xenérico pra outras tres especies: arroaz boto (Grampus griseus), arroaz pinto (Lagenorhynchus acutus) e arroaz careto (Lagenorhynchus albirrostris).

Guía dos Mamiferos de Galicia, Baía ed., 2007 – asume as denominacións do anterior libro nas tres especies que recolle: “arroaz real”, e tamén “arroaz boto” (Grampus griseus) e “arroaz pinto” (Lagenorhynchus acutus).

Os nomes galegos dos cetáceos, A Chave, 2020 – “arroaz”, coas variantes: roaz, arroás, arruaz, boto e bufa. Mais o Grampus griseus é “brancón”, coas variantes “arroaz boto” e o cultismo “grampo”, a “toniña” (Phocoena phocoena) ten as variantes: porco do mar, boto e bufa, o Lagenorhynchus acutus é “golfiño de flancos brancos” pro “boto” é tamén xenérico de especies suramericanas dos xéneros Sotalia spp. e Inia spp.

A Wikipedia galega decántase por “arroaz”, aínda que tamén amosa a maioría dos recollidos por M.C. Ríos Panisse como nomes vulgares da especie.

O dicionário Estraviz recolle a forma “arroaz”, pro tamén dá como sinónimos formas tomadas evidentemente do portugués: golfinho-roaz, roaz-corvineiro, golfinho-nariz-de-garrafa. Significativamente nin “golfinho-roaz” nin “roaz-corvineiro” teñen entrada propia no mesmo dicionario, soamente “golfinho-nariz-de-garrafa”. “Boto” é sinónimo tanto de “golfinho” coma de “toninha”, pro “bota” éo de “arroaz”; e “bufa” é sinónimo de “golfinho”, “boto” e “toninha”, mais na primeira acepción indica que se refire sobre todo ao Tursiops truncatus, polo que vale pra case calquera delfínido das nosas costas.

            En definitiva, en galego temos tres denominacións patrimoniais pra esta especie tan popular, polo que é totalmente innecesario recorrer ao castelanismo “delfín mular” ou a un anglicismo “golfiño nariz de botella”.

martes, 3 de octubre de 2023

Pazo ou Palacio

 

Se consultamos o dicionario da RAG vemos que ámbalas palabras son consideradas sinónimas nas súas dúas acepcións primeiras agás na terceira: “Casa grande, antiga e nobre, especialmente a situada no medio rural”, que só é válida prá forma “pazo”. Galeguismo recollido polo dicionario da RAE como: “Casa solariega gallega, especialmente la edificada en el campo”.

            O portugués tamén recolle como sinónimos “paço” e “palácio” nas acepcións de “residência de rei ou de prelado” pro só recolle a primeira como “solar de família nobre”.

            Porén, por que temos dúas palabras sinónimas descendentes do mesmo étimo latino Palatium. Son ambas patrimoniais? Porque “pazo” cumpre coa evolución esperábel en galego: palatiu> palaço>paaço>pazo, pro “palacio” conserva un sospeitoso L intervocálico.

            Se observamos a toponimia atopamos que procurando estas palabras en Toponimia de Galicia da RAG: “pazo(s)” dá 1.160 rexistros, “pacio(s)” en 364, mentres que “palacio(s)” só se recolle en 42 rexistros. Se alguén pensa que isto tamén demostra a galeguidade do topónimo, aínda que sexa minoritario, debe saber que, por exemplo, “fuente(s)” tamén se rexistra en sete ocasións contra 20.493 de “fonte(s)” e “cuevas” en catro contra 2.405 de “cova(s)”. Obviamente o maior prestixio semántico do castelanismo “palacio” obrou a favor do seu uso moderno na toponimia, vantaxe que non tiveron os castelanismos “fuente” nin “cueva”.

            Mais se queremos unha proba contundente verbo da orixe das dúas formas, non temos máis que consultar o Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega, do que obtemos os seguintes resultados: paaço > 318 rexistros (69 no s.XIII, 119 no s.XIV e 130 no s.XV), paazo > 15 (4 no s.XIII, 5 no s.XIV e 6 no s.XV), paço > 0 e pazo > 10 (3 no s.XIII e 7 no s.XV); namentres que palacio > 4 (1 no s.XII, 1 no s.XIII e 2 no s.XV; dos cales dous rexistros aparecen en textos latinixantes e outro é onomástico), palaçio > 17 (1 no s.XIII –texto castelán da Crónica Xeral e Crónica de Castela–, 11 no s.XlV –da Historia Xeral– e 5 no s.XV –dos cales 4 son onomásticos: Alvaro Basques de Palaçio–) e palaço > 23 no s.XV –todos toponímicos ou onomásticos: rua de Palaço de Rey, Juan Ares de Palaço, Gonçalvo de Palaço, Loys Lopes de Palaço, Alvaro Basques de Palaço–. Pacio, topónimo propio do leste de Galiza só se rexistra nun documento do s.XIII.

            Entre os dicionarios históricos, unicamente o de Eladio Rodríguez González (Galaxia, 1958-61) recolle este termo na acepción de “casa suntuosa” ou remitindo a “pazo”; mentres que tódolos demais, incluído tamén este, recollen “pazo” tanto na acepción de “casa real” coma na de “casa nobre”. Soamente os dicionarios actuais, así o dicionario da RAG, o dicionário Estraviz ou o Gran Dicionario Xerais da Lingua recollen estes vocábulos como sinónimos.

            Porén “Palacio” non chegou ao noso idioma como un cultismo, senón como un castelanismo máis, totalmente innecesario, que está a substituír á palabra patrimonial “pazo” en tódalas súas acepcións agás na que acepta o castelán como galeguismo: casa nobre e rural de Galiza.

domingo, 6 de agosto de 2023

ACADAR e ATINXIR = COMPRENDER, ENTENDER


“Comprender” e “entender” teñen segundo o dicionario da RAG o significado de: “Chegar a saber cal é o significado de algo”, en cadansúas primeiras acepcións. Con este mesmo senso pódese usar o verbo “captar” na súa cuarta acepción. Mais se comparamos os tres verbos que nos ofrece a RAG pra esta acepción cos que recollen os dicionarios de portugués e castelán, vemos unha maior sinonimia nestas dúas linguas (portugués: compreender, entender, depreender, perceber; e castelán: comprender, entender, captar, alcanzar [8ª acepción na RAE], percibir [3ª acepción na RAE]) cá na nosa. Mais realmente é máis pobre o galego có portugués ou o castelán?

            De certo non. Mirando alén do limitado da RAG noutros dicionarios galegos podemos engadir dous verbos máis a esta acepcción: acadar e atinxir.

            O Gran Dicionario Xerais da Lingua define “acadar” na súa 7 acepción como: “Chegar a entender, atinxir (non acado o significado das túas palabras)”; e “atinxir” na súa 6 acepción como: “Chegar a entender unha cousa, acadar”. E pra este verbo o dicionário Estraviz recolle o significado baixo a forma “atingir” na súa 5 acepción de: “Abranger com o entendemento, compreender (atingir a dimensão do problema; não atingiu o que lhe disse)”.

            Mais xa antes, baixo a forma de “atinguir” o Diccionario galego-castelán (1928-1931) de Leandro Carré Alvarellos recolle a acepción de: comprender, percibir, en tódalas súas edicións; o Diccionario galego da rima e galego-castelán (1950) de José Ibáñez Fernández tamén; e o Diccionario enciclopédico gallego-castellano de Eladio Rodríguez González (1958-1961): “comprender, entender, percibir, tener idea clara de algo”; que recolle exactamente o Diccionario galego-castelán de X.L. Franco Grande (1972).

            Xa que logo, non estará de máis contar con cinco verbos pra expresar a noción de “dar sabido o significado de algo”: acadar, atinxir, captar, comprender e entender. Aínda que sendo conscientes do seu diferente grao de uso.

viernes, 2 de junio de 2023

SENTIDO e SENSO

 

Son dúas palabras moi próximas cuxa diferenza e semellanza se deben coñecer.

            SENTIDO, que deriva do verbo “sentir”, conta coa avantaxe da súa existencia no castelán fronte a SENSO, que provén do latín “sensus”, descoñecido por aquel pro existente noutras linguas romances e inglés: senso (portugués), sens (francés), senso (italiano), sense (inglés).

            O vocábulo SENSO está recollido polo dicionario da RAG con estes tres significados: facultade mental pra razoar; capacidade pra actuar con sensatez; e maneira de entender algo.

            E o dicionario Estraviz recolle as seguintes expresións con “senso”: senso común, senso estético, senso íntimo, senso moral, senso práctico e bo senso.

            E así mesmo o portugués recolle esta palabra con estes significados: xuízo claro, siso; capacidade pra sentir, sentido (Ex.: não tem senso de humor); capacidade de pensar, xuízo, raciocinio; dirección, rumbo. Con expresións como: bom senso ou senso comum.

            Porén todos estes significados tamén se poden expresar co termo SENTIDO, que amais engade cinco significados máis, conforme o dicionario da RAG: cada unha das cinco facultades perceptivas humanas; aptitude pra facer algo; estado de plena consciencia; cada unha das dúas maneiras de percorrer unha dirección; e razón de ser.

            E sendo “sentido” o único destes dous sinónimos existente no castelán, é doado saber porque se converteu no máis empregado de ambos, e prá maioría dos falantes no único, servindo así á converxencia coa lingua dominante. Velaquí un motivo poderoso pra remanecer a palabra “senso” en todas aquelas acepcións en que é sinónima de “sentido”. Ex.: Despois do accidente parece que se lle varreu o senso; actúa coma se non tivese senso ningún; cómpre obrar con senso; hai que saber en que senso o dixo; criticou o libro dende un senso gramatical.

            Tamén están na formación do contrario ao seu significado recto. Se “senso” ou “sentido” é sinónimo de “xuízo claro, sensatez ou siso”, algo contrario á razón, ao sentido común constitúe un “contrasenso” ou “contrasentido”, que é sinónimo de “absurdo, disparate ou despropósito”.