A CASA DA TORRE E OUTROS RELATOS INVEROSÍMILES

Hai case un ano que non engadía novos textos ao blog, motivado porque outros quefaceres persoais e escribidores me impedían tratar coa debida atención os temas ao redor do noso idioma que ían xurdindo das miñas frecuentes leituras, mais que ía deixando anotados pra comentar en mellor época. Ben, a mellor época chegou tras rematar unha longa e importante tradución dun clásico da literatura universal que espero que vexa a luz este ano pra gozo dos leitores galegos. Porque amáis destes breves comentarios sobor diversos aspectos da nosa lingua, tamén adico o meu lecer á literatura e maila tradución. Da primeira preséntovos a miña recente publicación nesta mesma páxina, e da segunda convócovos a visitar a excelente biblioteca virtual galega BIVIR, onde aparecen varios textos traducidos por min.

A seguir un breve fragmento do inicio d'A doncela e a morte:

"Tarde nos decatamos de como o fado pode estar nas mans do azar. Unha torpe decisión, case irrelevante, pode determinar definitivamente o noso destino. Por iso, recoméndolle querido lector, que decontado lea este relato e obre logo en consecuencia nas moitas decisións que deberá tomar durante o resto da súa vida, pois é de sabios aprender cos erros alleos sen agardar polos propios." 

 

Escoitar a crítica de Armando Requeixo prá radiogalegapodcast aquí

"É unha narrativa que avanza directa ao corazón da intriga, da trama..."

"Domina moi ben ese debuxo que crea as atmoferas onde acontecen os relatos"

"Hai un vitral, un mostrario moi amplo de relatos"

Se alguén desexa adquirir o libro, amais de procuralo nas librarías especializadas, pode pedirmo ao seguinte enderezo electrónico: ldelacallecarballal@gmail.com, ao prezo de 12 € incluído o custo de envío por correo en España.

Os antónimos de "natural"

 

Se consulto o adxectivo “natural”no dicionario da RAG, á parte das varias acepcións dános como antónimo da primeira o adxectivo: artificial. Mais calquera percibe que este antónimo é correcto cando intervén a man do home pro non cando se quer indicar que algo non parece seguir a orde da natureza, aínda que non presente intervención humana, daquela dicimos que é: contranatural (= contrario á natureza), adxectivo que si recolle o dicionario e que ten como antónimo: natural, algo que non se recolle ao revés.

            Porén, se consultamos un dicionario de castelán, coma o da RAE, vemos que pra este último concepto presenta catro sinónimos: antinatural, contranatural, desnatural (desus.) e innatural. E facendo o mesmo nun de portugués, coma Infopédia, obtemos tamén estas catro verbas: antinatural, contranatural, desnatural e inatural; as mesmas que figuran no dicionario Estraviz.

            O Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle “contranatural” pro tamén “antinatural”, e o antigo de Rodríguez González: “innatural” e “contranatural”. Que motivo hai pra refugar ámbalas palabras cuxos prefixos son usuais na elaboración de palabras co valor de “oposición” e “negación” respectivamente. Ex.: antiestético, antirracista, antisindical etc.; inadecuado, incivilizado, infalíbel etc.

            Así mesmo, o prefixo des–, habitual como indicador de “negación” (ex.: desapropiado, desconforme, desproporcionado etc.), é empregado e admitido nas palabras: “desnaturar, desnaturalizada/-o, desnaturalización e desnaturalizar”; daquela cal é a razón que impide o seu uso no adxectivo “desnatural”, perfeitamente harmónico co resto das palabras da súa familia léxica, tal como admite o castelán –aínda que en desuso– e emprega o portugués?

INTRE, INSTANTE ou MOMENTO

 

É o adverbio “intre” sinónimo de “instante” e “momento”? A resposta correcta dependerá do dicionario consultado: si son palabras sinónimas ou soamente en determinados casos.

Con todo, a súa especificidade galega fai que a súa presenza, como forma distintiva, sexa moi superior ao gramaticalmente correcto en moitos textos literarios, sempre como un sinónimo pleno de “instante” e “momento”, palabras a miúdo preteridas por ser tamén propias do castelán, aínda que tamén do portugués.

Segundo o dicionario da RAG: “instante” ou “momento” son as palabras pra indicar un “espazo moi breve de tempo” (Ex.: Tardamos só un instante/momento. Cómpreme un instante/momento pra o facer), e ambas dan lugar ás locucións: “a cada instante/momento” co significado de: “de maneira frecuente”, e “nun instante/momento” co significado de: “enseguida, decontado” e sinónima da locución: “no intre”. Ex.: Consulta o reloxo a cada instante/momento. Estou contigo nun instante/momento = Estou contigo no intre. Amais, “momento” tamén pode ser sinónimo de “ocasión” e “situación”. Ex.: Aproveita cada momento (= ocasión) que pode. É un pésimo momento (= situación) pra facelo. E “momento” ten unhas locucións únicas, non intercambiábeis con “instante” nin “intre”: “de/polo momento” co significado de: “con respecto á situación actual”, e “en todo momento” co significado de: “en calquera tempo ou ocasión”. Ex.: De/Polo momento estou satisfeito. Sempre te gaba en todo momento.

Porén “intre” é definido tanto “un tempo preciso en que ocorre algo” coma “unha porción temporal breve entre dous feitos”, e dá lugar á locución: “no intre” co significado de “inmediatamente”, e sinónima de “ao momento” (Ex.: Fíxoo no intre/ao momento). Como “punto preciso no tempo” pode ter como sinónimo a “momento” pro non a “instante”, mais como “espazo temporal breve” si a ambos: momento e instante. Ex.: No intre/momento en que o viches acababa de chegar. Entre unha cousa e a outra non tiven un intre/momento/instante de acougo.

Porén ao ver a sinonimia das tres verbas no mesmo dicionario, comprobanos que “instante” e “momento” son considerados sinónimos como “espazos breves de tempo” pro “momento”, co mesmo significado, ten amais a “intre” e “retrinco” como sinónimos, mais “intre” soamente ten a “momento” como sinónimo, o mesmo que “retrinco”. Isto supón unha clara incoherencia a respecto dos sinónimos, dado que se A = B e B = C, o lóxico sería que A = C.

Sicasí, pró Gran Dicionario Xerais da Lingua, tanto “intre” coma “instante” e “momento” son sinónimos nos significados de: “Punto preciso no tempo” e “Espazo de tempo moi breve”, mais só recolle a locución “No intre” (= nese preciso momento); mentres que “instante”, tamén cos mesmos significados, recolle as locucións: “A cada instante” (= con frecuencia, de maneira continua), Nun instante (= decontado), Ao/ó instante (= sen espera ningunha) e “Por instantes” (= pouco a pouco); e “momento”, que amais inclúe outras acepcións figuradas como: “Tempo ou época determinada en que sucede algo”, “Ocasión ou circunstancia oportuna” e “Tempo presente, época actual”, recolle as locucións: “A cada momento” (= con frecuencia e de maneira repetida), “De/polo momento” (= con relación ao tempo presente), “Dun momento a outro” (= pronto, sen tardanza), “En todo momento” (= constantemente, sempre), “Non ver o momento de algo” (= deswexalo con impaciencia), Ao/ó momento” (= deseguida, decontado), “Por momentos” (= sucesiva e momentaneamente) e “Últimos/derradeiros momentos” (= os que preceden á morte).

E pra maior confusión o dicionário Estraviz recolle “intre” como sinónimo de: “ínterim” (= tempo intermedio) e “instante”, e as locucións: “Neste intre” (= neste intervalo, neste espazo de tempo), “No intre” (= entre tanto, mentres; ao momento) e “Polo intre” (= no entre tanto); “instante” como: “espazo moi curto de tempo, momento” e “ocasión”, e as locucións: “No mesmo instante” (= decontado) e “Nun instante” (= enseguida), e seguindo ao portugués tamén admite a palabra como adxectivo coas acepcións de: Inminente; insistente; urxente; e “momento” cos significados de: tempo moi breve, instante; ocasión oportuna; circunstancia, e as locucións: “A cada momento” (= frecuentemente), “Ao momento” (= inmediatamente), “De momento” (= naquela ocasión; agora), “Dun momento para outro” (= inesperadamente, en breve), “Non ter momento libre” (= estar normalmente moi ocupado), “Nun momento” (= inmediatamente) e “Ser cousa dun momento” (= ser de fácil execución; ser asunto apresurado e sen demora).

Mais é evidente que os usos casteláns de “instante” e “momento” (porción brevísima de tempo) e as súas locucións explican os usos maioritarios destas palabras no galego actual: (a) cada instante/momento, al instante/momento, de momento/por el momento, de un momento a otro, e por instantes/momentos (= decontino; dun momento pra outro), e así mesmo no uso de “intre”.

Apuntamento lusófono:

O portugués non coñece esta palabra, soamente “instante” e “momento”, cos significados de “anaco de tempo moi breve” e “ocasión”e as locucións: “a cada instante/a todo o instante” co significado de “continuamente”, e “num instante” co valor de “axiña, decontado”; e “a cada momento” (= con frecuencia), “de momento” (= nesta/naquela ocasión, agora), “de um momento para (o) outro” (= inesperadamente) e “num momento” (= inmediatamente). Mais “instante” tamén pode ser adxectivo cos significados de: inminente; urxente; insistente.

De consún

 

Hai unha locución adverbial para indicar que algo se fai “xuntamente entre todos, de común acordo ou en unión”: de consún.

            Se a procuran no dicionario da RAG non a atoparán, dada a gran cantidade de carencias que amosa o dicionario oficioso do galego. Aínda que se trata dunha locución recollida nos dicionarios históricos de Marcial Valladares, Carré Alvarellos, Ibáñez Fernández, Rodríguez González e Franco Grande; ou nos actuais Gran Dicionario Xerais da Lingua e dicionario Estraviz (de consum).

            Así mesmo é admitida tanto na lingua portuguesa (de consum) coma na castelá (de consuno) cos mesmos valores.

            Etimoloxicamente parece proceder da unión das palabras: con+só+un, aínda que o Dicionario Priberam da Lingua Portuguesa opta por: com+suum. Paréceme que a explicación primeira, que recolle o Gran Dicionario Xerais da Lingua e mailo o dicionario da RAE é máis acorde co significado da expresión.

IR A VERTE ou IR VERTE non perifrástico

 

A recente publicación pola editorial Galaxia dun libro co título: “Esta noite hei de ir a verte”, motivou unha mensaxe miña á dita editora en que indicaba a incorrección de incluír a preposición A entre os dous verbos en infinitivo. A resposta foi a afirmación da súa corrección e maila explicación que daba a autora, doutora en Filoloxía galega. Velaquí: “Non é castelanismo porque non é perífrase, senón unha construciójn con valor final en que “ir” non perde o sentido de movemento. Por iso pode levar, ou non, o “a”. Como é unha cita dunha canción popular, e é correcto, non llo quitei. A idea de futuro non vén dada pola construción “ir a verte”, senón por “hei de ir”. Esta si, perífrase temporal de futuro.”

            Mais confeso que quedei coa dúbida e decidín consultar as gramáticas galegas que teño como referenciais en ausencia dunha gramática académica que se demora en demasía. Na dita consulta obtemos estas explicacións:

Manual de Gramática galega – X.R. Freixeiro Mato (A Nosa Terra, 2001), no seu capítulo adicado ás perífrases temporais, no punto “a) Ir + infinitivo: o verbo ir é orixinariamente un verbo de movimento a partir do suxeito (Foi fechar a porta), mais de indicar movimento físico pasou a indicar movimento mental no suxeito ou intencionalidade (Vou coller o libro), para finalmente chegar a simples expresión de cambio ou tendencia cara ao futuro, perdendo as connotacións físicas e intencionais (Vas perder diñeiro). […]. Mais hai cláusulas en que é difícil distinguirmos se hai perífrase ou non, pois cabe interpretarmos o complexo verbal como expresión dun movimento físico, dunha intencionalidade ou simplesmente de futuridade: Vou comprar unha casa. […]. O galego distingue entre a perífrase temporal de futuridade ir + infinitivo e a perífrase aspectual imperfectiva ir a + infinitivo (Ía ler / Ía a ler cando se produciu o accidente).”

Gramática da Lingua Galega – Rosario Álvarez e Xosé Xove (Galaxia, 2002), no capítulo 6.5.1.2. Ir + Inf. “Esta perífrase de significado complexo, que se reparte entre o temporal de posterioridade, […], e os aspectuais de fase inminencial e de colocación demarcativa. […], cómpre advertir unha vez máis que en enunciados formalmente iguais a construcción pode ser perifrástica ou non, ou ter un sentido ou outro segundo o contexto e a interpretación:”

Mais hai algúns manuais que dan pábulo á dubida ao non indicaren claramente a elisión da preposición en tódolos casos como:

Galego século XXI – Nova guía da lingua galega (Galaxia, 2004), que no apartado adicado ás perífrases verbais, e en concreto ás temporais, indica pra “IR+infinitivo: Esta perífrase pode indicar intencionalidade ou futuridade […] nunca leva, entre IR e o infinitivo, a preposición A, […]”, e logo na indicación adicada a HABER+(de)+infinitivo pon un exemplo moi axeitado ao noso título: “hei de ir velo mañá”.

Dicionario Galaxia de Usos e Dificultades da Lingua Galega (Galaxia, 2004), que na entrada “ir” indica que: “Canto ás perífrases verbais que ir forma cos infinitivos, téñase en conta que co valor de futuridade ou inminencia no galego nunca se debe intercalar a preposición a entre o auxiliar e o infinitivo.”

Con todo, mentres no se publique a necesaria gramática académica recomendo seguir as indicacións tanto do Gran Dicionario Xerais da Lingua (Xerais, 2009), na entrada do lexema “Ir”, no apartado da perífrase verbal “Ir + inf.” asigna os seguintes usos: “1) valor de intencionalidade (dixo que ía buscarte); 2) futuro inmediato (vas coller unha pulmonía); 3) movemento (foi bater con quen non pensaba)”; coma do dicionario da RAG en Internet, que na entrada de “Ir” dá os seguintes valores a esta perífrase verbal: “Ir + inf. indica: 1) movemento (Vai abrir as ventás. Foi caer ao pé duns bocois), 2) Que se ten a intención de (Dixo que ía chamar cando chegase), 3) Futuro inmediato (Parece que vai chover. Imos chegar tarde)”.

Porque pouco a pouco o castelán avanza no seu implacábel labor de substitución lingüística, tanto fonética coma léxica ou morfosintáctica; moitas veces, segundo parece, coa axuda de ben intencionados filólogos galegos.

Denominacións dos simios homínidos

 

Os simios homínidos ou antropoides constitúen as especies que comparten co home a mesma familia zoolóxica dentro da orde dos primates. Son estes grandes monos, xa que logo, os nosos máis próximos parentes biolóxicos. Todos eles viven nas zonas tropicais do Vello Mundo e, por tanto, os nomes cos que os coñecemos nas linguas europeas, e por extensión na maioría das linguas mundiais, proceden de adaptacións de denominacións exóticas orixinarias dos lugares onde habitan as especies.

            Os monos antropoides seguen sendo animais pró común da xente, parecidos a nós pro animais ao cabo, malia que os estudos xenéticos amosan que os chimpancés comparten un 99% de secuencia de ADN cos humanos, os gorilas un 98% e un 97% os orangutáns, formando parte xunto coa nosa especie Homo sapiens a familia dos homínidos, que antano só se refería ás especies humanas, como seguen a recoller os obsoletos dicionarios galegos da RAG e Estraviz (hominídeo) pro non os máis actualizados da RAE, Oxford ou Cambridge.

            Actualmente, tamén por mor de estudos xenéticos, recoñécense sete especies vivas de simios homínidos: dúas do xénero Pan, dúas do xénero Gorilla e tres do xénero Pongo.

            O xénero Pan inclúe o “chimpancé” (Pan troglodytes), antano “chimpancé común”, e mailo “bonobo” (Pan paniscus), outrora coñecido como “chimpancé pigmeo” e descrito como especie diferente en 1929. Actualmente “bonobo” é termo universal pra se referir á especie, agás no chinés (no heixingxing); palabra que se comeza a usar en 1954 e que ou procede dunha palabra bantú co significado de “ancestro”, ou da deformación do topónimo “Bolobo”, na beira do río Congo. Mentres que fica “chimpancé” prá outra especie do xénero. Esta palabra pra uns provén do chiluba co significado de “mono” e pra outros do congo co significado de “falso home”, ámbalas linguas bantús do curso inferior do río Congo, e foi adaptada por case tódalas linguas pro con variacións fonéticas e ortográficas: chimpanzé (portugués, francés), chimpanzee (inglés), scimpanzé (italiano), ximpanzé (catalán), chimpanse (danés), chimpansee (neerlandés), simpanssi (finés), schimpanse(m)/schimpansin(f) (alemán), schimpans (sueco), tsimpansî (galés), sjimpanse (noruegués), sjimpansee (afrikaans), chimpatzís (grego), shimpanze (albanés), shimpanze (ruso), szympans (polaco), cimpanzeu (romanés), chinpanji (xaponés), chimpaenji (coreano) etc.; coas excepcións do chinés (heixingxing) e algunhas linguas africanas: sokwe (suahili), jiirka (somalí), rajako (malgaxe), imfene (zulú) etc.

            O xénero Gorilla comprende o “gorila occidental” (Gorilla gorilla), que habita na África ecuatorial entre o Atlántico e a beira oeste do río Congo, e o “gorila oriental” (Gorilla beringei), que mora ao leste deste río no seu curso alto. O seu nome provén do grego antigo “goríllai”, aplicado á unha tribo africana de mulleres peludas, e con pequenas variacións de pronuncia e escrita é usado internacionalmente pola maioría dos idiomas: gorilla (inglés, alemán, italiano, sueco, húngaro, finés, ruso, hindi), gorila (portugués, castelán, búlgaro, checo, serbocroata, lituano, galés), gorilâ (romanés), goríllas (grego), gorilja (albanés), goril.la (catalán), gorilya (filipino), goril (turco), gorille (francés), ghawrila (árabe), gorira (xaponés) etc.; coa excepción do chinés (da xingxing) e algunhas linguas africanas: ingagi (kiñaruanda), bakhaar (somalí), ozodimgba (igbo) etc.

            E, por último, o xénero Pongo engloba o “orangután de Sumatra” (Pongo abelii), que habita no extremo setentrional desta illa indonesia, o “orangután de Borneo” (Pongo pygmaeus), que mora en varias zonas destoutra illa, e o “orangután de Tapanuli” (Pongo tapanuliensis), especie recoñecida en 2017 que antano se consideraba variedade do orangután de Sumatra e agora unha especie particular máis próxima ao orangután de Borneo có de Sumatra, e que habita nas selvas dos distritos de Tapanuli na provincia de Sumatra Setentrional.

            Mais é o nome xenérico das especies do xénero Pongo o que formula controversia no noso idioma porque hai unha denominación que procede do portugués e outra que vén do castelán, aínda que ambas teñan a súa orixe primeira na mesmas palabras malaias: “orang utan” (“home/persoa da selva).

            O portugués “orangotango” é unha adaptación da ortografía hoxe desusada “orang-utang” ou “orang-outang” inglesa e “orang-outang” francesa, fronte ás actualmente preferidas “orangutan” en inglés e “orang-outan” en francés, cuxas pronuncias son /óranhu’tan/ e /órãu’tã/ respectivamente. Mais ao facer unha adaptación dende a ortografía e non dende a pronuncia o portugués creou unha pronuncia incorrecta coa palabra orixinal, engadindo unha sílaba final inexistente, e desemellante coa inmensa maioría das linguas que adaptan este termo: orangutan (inglés, catalán, checo, polaco, serbocroata, albanés, turco etc.), orangután (castelán, húngaro), orang-utan (alemán), orang-oetan/orang-oetang (neerlandés), orang-outan (francés), orangotan (occitano –“o” pronúnciase “u”–), orango (italiano), urangutan (romanés), orangutang (ruso, sueco, danés e noruegués “–ng” final é nasal velar nas linguas xermánicas–), orangwtan (kazako), orangutans (letón), orangutanas (liyuano), oranhutanh (ucraíno), oran’utan (xaponés), orankuttan (támil), aarangutaan (hindi), aranhutan (belaruso), orengutana (bengalí) etc. Soamente o grego fixo unha adaptación parecida á portuguesa: orangoutángos.

            O dicionario da RAG recolle “orangután”, o dicionario Estraviz recolle “orangotango” e o Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle “orangután” e “orangutango”, pro remitindo esta á anterior. A forma “orangutango” aparece tamén con anterioridade nos dicionarios de Eladio Rodríguez González (1958-61) e de X.L. Franco Grande (1972), ambos editados por Galaxia. Non cabe dúbida que “orangután” é préstamo do castelán e “orangotango” ou “orangutango” do portugués, malia que A Chave na súa lista d’Os Nomes Galegos dos Primates (2020) afirme que esta última forma coa súa variante é palabra propia do galego, coincidente co portugués e sexa o nome que propón para denominar o xénero Pongo no noso idioma: orangotango de Sumatra, orangotango de Borneo e orangotango de Tapanuli.

            Porén, escoller o lusismo “orangotango”, esquecendo que a súa pronuncia na lingua irmá é /órãgu’tãgu/ pro que na nosa non pode ser outra que /órangô’tangô/, lévanos a coincidir na escrita pro non na pronuncia. De escoller o lusismo sería máis correcto a variante recollida polos dicionarios galegos “orangutango” que se achega máis á pronuncia portuguesa e mantén mellor o son do vocábulo “utan” orixinal como nas demais linguas.

            Pola contra, o castelanismo “orangután” é moito máis fiel ao termo orixinal e máis coincidente co resto das adaptacións das demais linguas.

AS CONSOANTES NASAIS EN GALEGO E PORTUGUÉS

É coñecido que as diferenzas máis notorias entre o galego e o portugués son de índole fonética, e dentro desta área é seica a conservación das vogais nasais do galego-portugués e maila creación de ditongos nasais en portugués fronte á súa desaparición en galego a máis rechamante desemellanza, xunto coa serie de consoantes fricativas sonoras do portugués inexistentes en galego, pola súa importancia cuantitativa no léxico común e maila súa incidencia na representación ortográfica, facendo que a grafía das letras nasais a miúdo representen pronuncias diferentes das do galego en palabras semellantes.

           

            O galego conta con catro fonemas consonánticos nasais, todos sonoros: bilabial, alveolar, palatal e velar. O bilabial represéntase ortograficamente coa letra M tanto en posición inicial de sílaba coma final (Ex.: moda, cama, ambos etc.). O alveolar gráfase con N en posición inicial de sílaba, o seu uso máis frecuente, e tamén cando aparece por fonética sintáctica en final de sílaba (Ex.: nada, pana, tamén [o quer] etc.). O palatal cun ene con til: Ñ, e só aparece en posición inicial de sílaba (Ex.: ñu, niño etc.). E o velar co dígrafo NH só entre vogais e –N en posición final de sílaba (Ex.: unha, inhumar, anhelar –onde se aprecia o seu carácter fonémico por oposición ao verbo “anelar”–, panca, traizón etc.).

As nasais galegas en final de sílaba, é dicir, en posición implosiva neutralízanse nun arquifonema /N/ dado que perden o seu trazo distintivo como fonemas, aínda que exista unha pronuncia real que oscila entre bilabial ou velar nalgúns estranxeirismos acabados en –M (Ex.: islam /is’lam-is’lan/, tótem /’tótêm-‘tótên/, módem /’módêm-‘módên/, súmmun /’summum-‘sumun/, réquiem /’rékjêm-‘rékjên/ etc.), bilabial na grafía cultista –M+B/P (Ex.: campo /’kampô/, pomba /’pómba/, tempo /’témpô/ etc.), dental diante de D, T , Z e C+E/I (Ex.: onde /’ôndê/, onte /’óntê/, onza /’ônza/, once /’ônzê/ etc.), labiodental diante de F (Ex.: confeito /côm’fêjtô/, infindo /im’findô/ etc.), palatal diante de X e mailo dígrafo CH (Ex.: cuncha /’kuntxa/, enxebre /ên’xêbrê/ etc.) e, sobre todo, velar nas escritas con –N en final silábico diante de C+A/O/U, G, L, LL, R e S (Ex.: anca /’anka/, anga /’anga/, canle /’kanlê/, unlla /’unLLa/, tenro /’ténRô/, canso /’kansô/ etc.).

Aínda que en posición final de palabra o –N representa a nasal velar sempre, con algunha excepción escrita con –M en final de palabra (Ex.: álbum /’albun/ etc.), por mor da fonética sintáctica hai unha serie de palabras (alguén, ben, nin, ninguén, non, quen, sen e tamén) que mudan esta nasal a alveolar cando van seguidas do pronome persoal átono de 3P (Ex.: non a quer /'nôna'kér/, quen o fixo ('kénô'fishô/ etc.).

Tamén pode aparece a nasal velar diante da nasal bilabial (Ex.: conmemorar, conmover, cóntanme, enmarañar, enmeigar, enmudecer etc.) e da nasal alveolar (Ex.: connosco, contáronnos, ennegrecer, ennobrecer etc.) dentro da fonética patrimonial, aínda que é maioritariamente usada en cultismos, así –MN– (Ex: alumno, amnesia, columna, himno, indemne, omnívoro, solemne, ximnasio etc.), onde a pronuncia da nasal implosiva pode ser bilabial ou velar (Ex.: amnistía /amnis’tia-annis’tia/), –NM– (Ex.: inmediato, inmenso, inmortal, inmune etc.), –NN– (Ex.: cannabis, innobre, innovar, perenne, pinnípede etc.) e excepcionalmente nalgún estranxeirismo ou cultismo –MM– (Ex.: gamma [letra grega], súmmum). O grupo MN– inicial usado apenas nos cultismos “mnotécnico” e “mnemónico”, ambos sinónimos, pronúnciase con nasal alveolar, obviando o “m” inicial.

Amais en galego o grupo consonántico –NS final, e ocasionalmente, en estranxeirismos ou cultismos, –MS (Ex.: álbums /’albuns/, médiums /’mêdjums-’mêdjuns/, tándems /’tandêms-’tandêns/, tótems /’tótêms-’tótêns/ etc.) si representa a pronuncia das dúas consoantes tras vogal (Ex.: camións, cans, comúns, trens, xardíns etc.), onde a letra N sempre é velar mentres que o M pode ser bilabial ou velar, aínda que como final de palabra só na variante occidental da lingua e no estándar porque na variante central o N desaparece da pronuncia (Ex.: camiós, cas, comús, tres, xardís etc.) e na oriental muda a ditongo+S ou I+S (Ex.: camiois, cais, comuis, treis, xardís etc.); e está presente en moitas palabras cultas como grupo –NS– anteconsonántico (Ex.: consciente, construír, inspector, instante, transformar, transporte etc.) e nalgún estranxeirismo como –MS– (Ex.: hámster /’amstêr-’anstêr/).

 

            O portugués, no entanto, reduce os fonemas consonánticos nasais a tres: bilabial, alveolar e palatal, que se representan respectivamente coas letras M e N e mailo dígrafo NH en posición inicial de sílaba (Ex.: mato, amo, nabo, ano, nhu, anho), porque en posición final de sílaba desaparecen e as letras –M e –N unicamente indican que estamos diante dunha vogal ou ditongo nasal [as vogais nasais na escrita fonética indícanse así: ã, ë, ï, õ, ü]. Ex.: álbum /'albü/, comeram /ku’mérãw/, comum /ku’mü/, fim /’fï/, lombo /’lõbu/, médium /'médjü/, tandem /'tãdãj/, tumba /’tüba/, também (/tã’bãj/; ainda /a’ïda/, conto /’kõtu/, dente /’dët[ê]/, frango /’frãgu/, tunda /’tüda/ etc. Os plurais en –NS tampouco modifican esta ausencia de consoante. Ex.: bens /’bãjs/, confins /kõ’fïs/, dons /’dõs/, vacuns /va’küs/ etc. Nin tampouco se pronuncia cando o grupo –NS é final de sílaba en palabras cultas. Ex.: constância /kosh’tãsja/, instante /ïsh’tãt(ê)/, transporte /trash’pórt(ê)/ etc. Pode haber algunha excepción como o estranxeirismo "totem", que se pode pronunciar segundo o modelo tradicional ou con nasal final: /'tótãj-'tótém/.

Con todo, un fonema nasal pode aparecer en final de palabra en vocábulos cultos ou estranxeirismos, escrito con –N e pronúnciase coma en galego, mais fai os plurais engadindo “–ES ” > –NES. Ex.: abdómen (pl. abdómenes), cólon, design /di’sajn/, dólmen (pl. dólmenes), éden, éon, hífen, lúmen, newton, plâncton, pólen (pl. pólenes), Oríon, sémen etc.

Polo regular no portugués pérdese a primeira consoante dos grupos cultos latinos –MM–, –MN–, –NM– e –NN–. Ex.: aluno, canábis, coluna, comemorar, comover, emaranhar, enegrecer, enobrecer, gama, ginásio, hino, imediato, imenso, imigração, imortal, imóvel, imune, inovar, perene, pinípede, solene etc. Seguindo a súa fonética patrimonial. Ex.: contam-me /’kõtãwmê/, contaram-nos /kõ’tarãwnush/ etc. Agás cando se engade o sufixo “-mente” aos adxectivos acabados en “-m”, sen que isto se trasmita á pronuncia. Ex.: comummente /kumü’mët(ê)/, ruimmente /ruï’mët(ê)/ etc; e no pronome persoal “connosco” /kõ’nôshku/. Con todo, hai varios vocábulos cultos que si conservan o grupo –MN– e o pronuncian. Ex.: amnésia /am’nézja/, amnistia /amnish'tia/, gimnosperma /jimnósh’pérma/, indemne /ï'démn(ê)/, omnívoro /óm’nivuru/ etc. Ou mesmo no inicio como os que teñen a raíz grega “mnemo-“. Ex.: mnemónico /mnê’móniku/ etc.

 

            A adaptación da ortografía portuguesa no galego reintegracionista precisa obrigadamente unha leitura diferente das letras nasais, porque o galego si pronuncia os fonemas nasais en final de sílaba e non ten vogais nin ditongos nasais.

            Por esta razón, aínda que a maior parte das solucións da ortografía do portugués estándar son asumidas por esta norma galega, unha parte importante delas ten unha leitura diferente, así as palabras con sílabas acabadas en –M, –N ou –NS sempre se pronuncian como vogal+nasal velar/nasal bilabial e non como vogais ou ditongos nasais (Ex.: amplo /'amplô/ fronte pt. /'ãplu/, vento /'béntô/ fronte a pt. /vëtu/, consciência /kons'thjênthja/, transatlántico /transa'tlantikô/ fronte a pt. transatlântico /trãza'tlãtiku/, sons /'sôns/ fronte a pt. /'sõsh/ etc.).

            Asume o sufixo “-gem” como normativo (Ex.: margem, origem, selvagem, vertigem, virgem etc.) e tamén o –M final en varias palabras que o galego oficial descoñece (jovem, nuvem/nuve, ontem, ordem etc.), mais pronunciadas como vogal+nasal velar e non como ditongo nasal (Ex.: homem /'ómên/ fronte a pt. /'ómãj/ etc.).

            E procura a restauración do sufixo “-idom” medieval, aínda en uso no portugués (Ex.: amplidom/amplitude, aptidom, escravidom/escravatura, escuridom/escuridade, frouxidom/frouxidade, solidom/solitude, vastidom etc.).

            Por coherencia co estándar portugués tamén asume como propios os cultismos e estranxeirismos que o portugués pronuncia con nasal velar final e escribe con –N (Ex.: árgon, dolmen, éden, hífen, líquen [pl.: líquens], mórmon, néon, pólen, rádon, sémen etc.), aínda que nalgúns admite dúas opcións (Ex.: abdómen/abdome, cánon/cánone [pl.: cánones], certámen/certame, durámen/durame, especímen/especime, gérmen/germe, hipérbaton/hipérbato, pláncton/pláncto etc.).

            E tamén en seguimento do portugués adopta as súas mesmas solucións prós grupos cultos latinos –MM–, –MN–, –NM– e –NN–, coa perda xeral da primeira consoante (Ex.: aluno, hino, imigraçom, perene etc.) e as súas mesmas excepcións (Ex.: connosco, comummente, mnemotécnica, amnistia, gimnosperma, indemne, omnívoro etc.).

            Mais hai unha serie de palabras que modifican o seu final como as correspondentes aos ditongos nasais finais de palabra -ÃO que pasan a –AM ou –OM final de palabra e pronúncianse como vogal+nasal velar (Ex.: pão>pam, capitão>capitám, razão>razom, ladrão>ladrom etc.) e os seus plurais poden ser –AM> –ANS ou –ÃES (Ex.: pans/pães, capitáns/capitães etc.) e –OM> –ONS ou –ÕES (Ex.: razóns/razões, ladrons/ladrões etc.) pro mantense a ortografía portuguesa, que non a pronuncia que sempre é vogal+nasal velar, nas palabras acabadas en –EM/–IM/–UM> –ENS/–INS/–UNS (Ex.: refém>reféns, fim>fins, comum>comuns etc.). Dentro das formas acabadas en –OM están as terminacións –ÇOM, –SOM, –TOM e –XOM, as xenuínas do galego (Ex.: cançom, liçom, naçom, pressom, visom, digestom, questom, conexom, flexom etc.), agás na palabra: "ocasiom". Con todo, hai unha serie de palabras patrimoniais que conservan o sufixo –AO fronte ao sufixo –AM, considerado simple dialectalismo (Ex.: aldeao/aldeão, anao/anão [gl. of. anano], chao/chão, irmao/irmão, mao/mão, pagao/pagão, vilao/vilão etc.), e os seus plurais son totalmente regulares (Ex.: castelaos/castelãos, cristaos/cristãos, saos/sãos, veraos/verãos etc.).

            Finalmente, dado que o dígrafo NH representa a nasal palatal (Ex.: nhu, ninho, unha [gl. of. uña/unlla] etc.), o galego reintegracionista introduce na súa ortografía o dígrafo –MH– pra representar a nasal velar entre vogais, aínda que só o usa en tres palabras: umha(s), algumha(s) e nengumha(s).

 

            En resumo, as nasais en posición inicial de sílaba soan igual en galego e portugués (Ex.: mata, cama, nabo, pana, soño/sonho etc.), mais en posición final de sílaba pronúncianse en galego pro non en portugués, fóra dalgunhas excepcións de cultismos e estranxeirismos, onde só indican a nasalidade da vogal ou ditongo que acompañan.