ACADAR e ATINXIR = COMPRENDER, ENTENDER

“Comprender” e “entender” teñen segundo o dicionario da RAG o significado de: “Chegar a saber cal é o significado de algo”, en cadansúas primeiras acepcións. Con este mesmo senso pódese usar o verbo “captar” na súa cuarta acepción. Mais se comparamos os tres verbos que nos ofrece a RAG pra esta acepción cos que recollen os dicionarios de portugués e castelán, vemos unha maior sinonimia nestas dúas linguas (portugués: compreender, entender, depreender, perceber; e castelán: comprender, entender, captar, alcanzar [8ª acepción na RAE], percibir [3ª acepción na RAE]) cá na nosa. Mais realmente é máis pobre o galego có portugués ou o castelán?

            De certo non. Mirando alén do limitado da RAG noutros dicionarios galegos podemos engadir dous verbos máis a esta acepcción: acadar e atinxir.

            O Gran Dicionario Xerais da Lingua define “acadar” na súa 7 acepción como: “Chegar a entender, atinxir (non acado o significado das túas palabras)”; e “atinxir” na súa 6 acepción como: “Chegar a entender unha cousa, acadar”. E pra este verbo o dicionário Estraviz recolle o significado baixo a forma “atingir” na súa 5 acepción de: “Abranger com o entendemento, compreender (atingir a dimensão do problema; não atingiu o que lhe disse)”.

            Mais xa antes, baixo a forma de “atinguir” o Diccionario galego-castelán (1928-1931) de Leandro Carré Alvarellos recolle a acepción de: comprender, percibir, en tódalas súas edicións; o Diccionario galego da rima e galego-castelán (1950) de José Ibáñez Fernández tamén; e o Diccionario enciclopédico gallego-castellano de Eladio Rodríguez González (1958-1961): “comprender, entender, percibir, tener idea clara de algo”; que recolle exactamente o Diccionario galego-castelán de X.L. Franco Grande (1972).

            Xa que logo, non estará de máis contar con cinco verbos pra expresar a noción de “dar sabido o significado de algo”: acadar, atinxir, captar, comprender e entender. Aínda que sendo conscientes do seu diferente grao de uso.

SENTIDO e SENSO

 

Son dúas palabras moi próximas cuxa diferenza e semellanza se deben coñecer.

            SENTIDO, que deriva do verbo “sentir”, conta coa avantaxe da súa existencia no castelán fronte a SENSO, que provén do latín “sensus”, descoñecido por aquel pro existente noutras linguas romances e inglés: senso (portugués), sens (francés), senso (italiano), sense (inglés).

            O vocábulo SENSO está recollido polo dicionario da RAG con estes tres significados: facultade mental pra razoar; capacidade pra actuar con sensatez; e maneira de entender algo.

            E o dicionario Estraviz recolle as seguintes expresións con “senso”: senso común, senso estético, senso íntimo, senso moral, senso práctico e bo senso.

            E así mesmo o portugués recolle esta palabra con estes significados: xuízo claro, siso; capacidade pra sentir, sentido (Ex.: não tem senso de humor); capacidade de pensar, xuízo, raciocinio; dirección, rumbo. Con expresións como: bom senso ou senso comum.

            Porén todos estes significados tamén se poden expresar co termo SENTIDO, que amais engade cinco significados máis, conforme o dicionario da RAG: cada unha das cinco facultades perceptivas humanas; aptitude pra facer algo; estado de plena consciencia; cada unha das dúas maneiras de percorrer unha dirección; e razón de ser.

            E sendo “sentido” o único destes dous sinónimos existente no castelán, é doado saber porque se converteu no máis empregado de ambos, e prá maioría dos falantes no único, servindo así á converxencia coa lingua dominante. Velaquí un motivo poderoso pra remanecer a palabra “senso” en todas aquelas acepcións en que é sinónima de “sentido”. Ex.: Despois do accidente parece que se lle varreu o senso; actúa coma se non tivese senso ningún; cómpre obrar con senso; hai que saber en que senso o dixo; criticou o libro dende un senso gramatical.

            Tamén están na formación do contrario ao seu significado recto. Se “senso” ou “sentido” é sinónimo de “xuízo claro, sensatez ou siso”, algo contrario á razón, ao sentido común constitúe un “contrasenso” ou “contrasentido”, que é sinónimo de “absurdo, disparate ou despropósito”.

SEGREDO e SECRETO

 

Entre os erros léxicos máis habituais que se observan nos textos galegos actuais está a confusión entre estas dúas palabras da mesma familia léxica e mesma etimoloxía: o latín secretum/secretus.

            A confusión unha volta máis é debida á influencia do castelán, que exerce de modelo lingüístico –contra toda lóxica autodefensiva– na nosa cultura, onde non existe unha diferenciación entre o substantivo “segredo” e mailo adxectivo “secreto”, uniformados na única palabra “secreto”.

            Coherentemente tanto a locución adverbial coma o adverbio en castelán usan a mesma palabra na súa composición: en secreto e secretamente. Mais tamén coa mesma lóxica isto non ocorre en galego, onde se diferencia entre a locución adverbial: “en segredo”, e o adverbio: “secretamente”, que toman respectivamente as súas formas do substantivo e do adxectivo galegos. Exactamente igual ocorre no portugués: segredo > em segredo e secreto > secretamente.

            Non semella particularmente difícil distinguir ámbalas palabras, onde unha sempre é substantivo e a outra adxectivo, como tampouco debería ocasionar confusión o uso da perífrase adverbial do adverbio, ámbas co mesmo significado. Porén, ter tanto castelán no maxín e acudir a el no canto de a un dicionario de galego perante calquera dúbida produce que o noso idioma se vaia castelanizando cada vez máis. En fin, unha peniña que a falta de coidado deteriore o galego mesmo entre profesionais, pois este é un erro demasiado habitual entre escritores e tradutores.

A CASA DA TORRE E OUTROS RELATOS INVEROSÍMILES

Hai case un ano que non engadía novos textos ao blog, motivado porque outros quefaceres persoais e escribidores me impedían tratar coa debida atención os temas ao redor do noso idioma que ían xurdindo das miñas frecuentes leituras, mais que ía deixando anotados pra comentar en mellor época. Ben, a mellor época chegou tras rematar unha longa e importante tradución dun clásico da literatura universal que espero que vexa a luz este ano pra gozo dos leitores galegos. Porque amáis destes breves comentarios sobor diversos aspectos da nosa lingua, tamén adico o meu lecer á literatura e maila tradución. Da primeira preséntovos a miña recente publicación nesta mesma páxina, e da segunda convócovos a visitar a excelente biblioteca virtual galega BIVIR, onde aparecen varios textos traducidos por min.

A seguir un breve fragmento do inicio d'A doncela e a morte:

"Tarde nos decatamos de como o fado pode estar nas mans do azar. Unha torpe decisión, case irrelevante, pode determinar definitivamente o noso destino. Por iso, recoméndolle querido lector, que decontado lea este relato e obre logo en consecuencia nas moitas decisións que deberá tomar durante o resto da súa vida, pois é de sabios aprender cos erros alleos sen agardar polos propios." 

 

Escoitar a crítica de Armando Requeixo prá radiogalegapodcast aquí

"É unha narrativa que avanza directa ao corazón da intriga, da trama..."

"Domina moi ben ese debuxo que crea as atmoferas onde acontecen os relatos"

"Hai un vitral, un mostrario moi amplo de relatos"

Se alguén desexa adquirir o libro, amais de procuralo nas librarías especializadas, pode pedirmo ao seguinte enderezo electrónico: ldelacallecarballal@gmail.com, ao prezo de 12 € incluído o custo de envío por correo en España.

Os antónimos de "natural"

 

Se consulto o adxectivo “natural”no dicionario da RAG, á parte das varias acepcións dános como antónimo da primeira o adxectivo: artificial. Mais calquera percibe que este antónimo é correcto cando intervén a man do home pro non cando se quer indicar que algo non parece seguir a orde da natureza, aínda que non presente intervención humana, daquela dicimos que é: contranatural (= contrario á natureza), adxectivo que si recolle o dicionario e que ten como antónimo: natural, algo que non se recolle ao revés.

            Porén, se consultamos un dicionario de castelán, coma o da RAE, vemos que pra este último concepto presenta catro sinónimos: antinatural, contranatural, desnatural (desus.) e innatural. E facendo o mesmo nun de portugués, coma Infopédia, obtemos tamén estas catro verbas: antinatural, contranatural, desnatural e inatural; as mesmas que figuran no dicionario Estraviz.

            O Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle “contranatural” pro tamén “antinatural”, e o antigo de Rodríguez González: “innatural” e “contranatural”. Que motivo hai pra refugar ámbalas palabras cuxos prefixos son usuais na elaboración de palabras co valor de “oposición” e “negación” respectivamente. Ex.: antiestético, antirracista, antisindical etc.; inadecuado, incivilizado, infalíbel etc.

            Así mesmo, o prefixo des–, habitual como indicador de “negación” (ex.: desapropiado, desconforme, desproporcionado etc.), é empregado e admitido nas palabras: “desnaturar, desnaturalizada/-o, desnaturalización e desnaturalizar”; daquela cal é a razón que impide o seu uso no adxectivo “desnatural”, perfeitamente harmónico co resto das palabras da súa familia léxica, tal como admite o castelán –aínda que en desuso– e emprega o portugués?

INTRE, INSTANTE ou MOMENTO

 

É o adverbio “intre” sinónimo de “instante” e “momento”? A resposta correcta dependerá do dicionario consultado: si son palabras sinónimas ou soamente en determinados casos.

Con todo, a súa especificidade galega fai que a súa presenza, como forma distintiva, sexa moi superior ao gramaticalmente correcto en moitos textos literarios, sempre como un sinónimo pleno de “instante” e “momento”, palabras a miúdo preteridas por ser tamén propias do castelán, aínda que tamén do portugués.

Segundo o dicionario da RAG: “instante” ou “momento” son as palabras pra indicar un “espazo moi breve de tempo” (Ex.: Tardamos só un instante/momento. Cómpreme un instante/momento pra o facer), e ambas dan lugar ás locucións: “a cada instante/momento” co significado de: “de maneira frecuente”, e “nun instante/momento” co significado de: “enseguida, decontado” e sinónima da locución: “no intre”. Ex.: Consulta o reloxo a cada instante/momento. Estou contigo nun instante/momento = Estou contigo no intre. Amais, “momento” tamén pode ser sinónimo de “ocasión” e “situación”. Ex.: Aproveita cada momento (= ocasión) que pode. É un pésimo momento (= situación) pra facelo. E “momento” ten unhas locucións únicas, non intercambiábeis con “instante” nin “intre”: “de/polo momento” co significado de: “con respecto á situación actual”, e “en todo momento” co significado de: “en calquera tempo ou ocasión”. Ex.: De/Polo momento estou satisfeito. Sempre te gaba en todo momento.

Porén “intre” é definido tanto “un tempo preciso en que ocorre algo” coma “unha porción temporal breve entre dous feitos”, e dá lugar á locución: “no intre” co significado de “inmediatamente”, e sinónima de “ao momento” (Ex.: Fíxoo no intre/ao momento). Como “punto preciso no tempo” pode ter como sinónimo a “momento” pro non a “instante”, mais como “espazo temporal breve” si a ambos: momento e instante. Ex.: No intre/momento en que o viches acababa de chegar. Entre unha cousa e a outra non tiven un intre/momento/instante de acougo.

Porén ao ver a sinonimia das tres verbas no mesmo dicionario, comprobanos que “instante” e “momento” son considerados sinónimos como “espazos breves de tempo” pro “momento”, co mesmo significado, ten amais a “intre” e “retrinco” como sinónimos, mais “intre” soamente ten a “momento” como sinónimo, o mesmo que “retrinco”. Isto supón unha clara incoherencia a respecto dos sinónimos, dado que se A = B e B = C, o lóxico sería que A = C.

Sicasí, pró Gran Dicionario Xerais da Lingua, tanto “intre” coma “instante” e “momento” son sinónimos nos significados de: “Punto preciso no tempo” e “Espazo de tempo moi breve”, mais só recolle a locución “No intre” (= nese preciso momento); mentres que “instante”, tamén cos mesmos significados, recolle as locucións: “A cada instante” (= con frecuencia, de maneira continua), Nun instante (= decontado), Ao/ó instante (= sen espera ningunha) e “Por instantes” (= pouco a pouco); e “momento”, que amais inclúe outras acepcións figuradas como: “Tempo ou época determinada en que sucede algo”, “Ocasión ou circunstancia oportuna” e “Tempo presente, época actual”, recolle as locucións: “A cada momento” (= con frecuencia e de maneira repetida), “De/polo momento” (= con relación ao tempo presente), “Dun momento a outro” (= pronto, sen tardanza), “En todo momento” (= constantemente, sempre), “Non ver o momento de algo” (= deswexalo con impaciencia), Ao/ó momento” (= deseguida, decontado), “Por momentos” (= sucesiva e momentaneamente) e “Últimos/derradeiros momentos” (= os que preceden á morte).

E pra maior confusión o dicionário Estraviz recolle “intre” como sinónimo de: “ínterim” (= tempo intermedio) e “instante”, e as locucións: “Neste intre” (= neste intervalo, neste espazo de tempo), “No intre” (= entre tanto, mentres; ao momento) e “Polo intre” (= no entre tanto); “instante” como: “espazo moi curto de tempo, momento” e “ocasión”, e as locucións: “No mesmo instante” (= decontado) e “Nun instante” (= enseguida), e seguindo ao portugués tamén admite a palabra como adxectivo coas acepcións de: Inminente; insistente; urxente; e “momento” cos significados de: tempo moi breve, instante; ocasión oportuna; circunstancia, e as locucións: “A cada momento” (= frecuentemente), “Ao momento” (= inmediatamente), “De momento” (= naquela ocasión; agora), “Dun momento para outro” (= inesperadamente, en breve), “Non ter momento libre” (= estar normalmente moi ocupado), “Nun momento” (= inmediatamente) e “Ser cousa dun momento” (= ser de fácil execución; ser asunto apresurado e sen demora).

Mais é evidente que os usos casteláns de “instante” e “momento” (porción brevísima de tempo) e as súas locucións explican os usos maioritarios destas palabras no galego actual: (a) cada instante/momento, al instante/momento, de momento/por el momento, de un momento a otro, e por instantes/momentos (= decontino; dun momento pra outro), e así mesmo no uso de “intre”.

Apuntamento lusófono:

O portugués non coñece esta palabra, soamente “instante” e “momento”, cos significados de “anaco de tempo moi breve” e “ocasión”e as locucións: “a cada instante/a todo o instante” co significado de “continuamente”, e “num instante” co valor de “axiña, decontado”; e “a cada momento” (= con frecuencia), “de momento” (= nesta/naquela ocasión, agora), “de um momento para (o) outro” (= inesperadamente) e “num momento” (= inmediatamente). Mais “instante” tamén pode ser adxectivo cos significados de: inminente; urxente; insistente.

De consún

 

Hai unha locución adverbial para indicar que algo se fai “xuntamente entre todos, de común acordo ou en unión”: de consún.

            Se a procuran no dicionario da RAG non a atoparán, dada a gran cantidade de carencias que amosa o dicionario oficioso do galego. Aínda que se trata dunha locución recollida nos dicionarios históricos de Marcial Valladares, Carré Alvarellos, Ibáñez Fernández, Rodríguez González e Franco Grande; ou nos actuais Gran Dicionario Xerais da Lingua e dicionario Estraviz (de consum).

            Así mesmo é admitida tanto na lingua portuguesa (de consum) coma na castelá (de consuno) cos mesmos valores.

            Etimoloxicamente parece proceder da unión das palabras: con+só+un, aínda que o Dicionario Priberam da Lingua Portuguesa opta por: com+suum. Paréceme que a explicación primeira, que recolle o Gran Dicionario Xerais da Lingua e mailo o dicionario da RAE é máis acorde co significado da expresión.