NAUS, NAVES E NAVÍOS

 

Por que o dicionario da RAG non recolle o primeiro dos substantivos do título, como se non fose unha palabra galega, malia estar estar bastante documentada dende a Idade Media, ser usada na nosa literatura moderna e formar parte do léxico das linguas portuguesa (nau) e castelá (nao), amais da catalá (nau), orixe do termo?

            Esta palabra “nau” entrou no noso idioma dende o catalán orixinal (nau < lat. nave) coma tamén o fixo outra palabra pra denominar barco: vaixel (< cat. vaixell), esta si recollida no dicionario da RAG.

            Resulta curioso constatar como a forma “nau” xunto a “navio” son os vocábulos correntes pra denominar as embarcacións de certo tamaño en portugués, mentres que “nave” non pasa de ser un sinónimo poético destas. Pola contra, en castelán as formas comúns son “nave” e “navío”, en tanto que “nao” deveu nunha palabra anticuada, empregada pra denominar os navíos antigos, ou de uso culto. Ante esta diverxencia, o dicionario da RAG –máis unha vez– copia o modelo español, pro por riba obvía a existencia de “nau/nao” no noso idioma.

            Fóra da excepción académica os demais dicionarios actuais si recollen esta palabra, tanto o Gran Dicionario Xerais da Lingua (nau > nao: embarcación grande) coma o Dicionario Rinoceronte Castelán-Galego (nao: embarcación de vela empregada na navegación oceánica) ou o Dicionário Estraviz (nau: tanto na acepción de “antigo navío de vela” coma na de “calquera embarcación de gran tamaño”).

            E antes deles a palabra apareceu recollida noutros dicionarios e vocabularios históricos, tanto coa forma “nao” coma “nau”: Martín Sarmiento (1746-55), J. Cuveiro Piñol (1876), M. Valladares Núñez (1884), L. Carré Alvarellos (1928-31; 1979), E. Rodríguez González (1958-61) ou X.L. Franco Grande (1972).

            A nosa moderna literatura empregou estes tres sinónimos a miúdo, e xa que non é necesario demostralo no caso de “nave” e “navío”, si é pertinente amosar exemplos no caso de “nau/nao”, xa que coas dúas variantes aparece, pra disipar calquera dúbida. así:

F. Bouza Brey – Nao senlleira, 1933: Leda vai a nao na proa unha frol.

R. Otero Pedrayo – Fra Vernero, 1934: Semella unha nau ancorada disposta a vogar cara a felicidade.

A. Cunqueiro – Se o vello Sinbad volvese ás illas, 1961: iba a Basora a faguerse cárrego dunha nao que xa debía estar boata; que lle veñen de lonxe pedindo postos na súa nao famosa.

X.M. Díaz Castro – Nimbos, 1961: súa nau entrar na baía.

V. F. Freixanes – O triángulo inscrito na circunferencia, 1982: o espectáculo da nau capitana daquel guerreiro terrible.

D.X. Cabana – Galván en Saor, 1989: navega velozmente unha nau cargada de donas.

M. Rivas – En salvaxe compaña, 1993: Sen esquecer os hórreos e o pombal, con nao veleira de cataventos.

Alexandre Nerium – Vogar, 2003: nau sen cadoira ao pé de cada hora.

Miguel Anxo Murado – O soño da febre, 2007: Outros dous diríxense voraces contra unha infortunada nao portuguesa.

Anxo Angueira – Iria, 2012: Unhas lenes ondas abanean a nao; E o Iria navega e no ronsel de estrelas apagadas da robusta nao capitá.

            En fin, que malia as carencias do dicionario académico, podemos e debemos usar a palabra “nau/nao” –eu prefiro a primeira forma, en consonancia co portugués– como sinónima de “navío” e “nave” pra denominar as embarcacións de gran tamaño, tanto antigas de vela coma modernas oceánicas.

A escritura dos prefixos en galego

 

Adoito vexo nos textos que a escritura dos prefixos oscila entre tres posíbeis representacións: unido directamente á palabra que modifica (ex.: expresidente), unido por guión á palabra que modifica (ex.: ex-presidente) e  separado da palabra que modifica (ex.: ex presidente).

            Obviamente a ortografía do noso idioma recomenda unha maneira de representar os prefixos, que é esencialmente a mesma do castelán. Así as entradas destas palabras no dicionario da RAG mostran nos exemplos de uso que sempre se unen ás palabras que modifican. Ex.: antiinflamatorio, antirrábico, arquifamoso, arquimillonario, exalcólico, exministro, extraescolar, extrafino, hiperactivo, hipersensíbel, minibar, minisaia, multimillonario, multiúsos, posbélico, posteleitoral, preescolar, prehistórico, proárabe, prorruso, superabundante, supermercado, ultradereita, ultralixeiro, vicealcalde, vicecónsul etc.

            A RAE, que non a RAG, tamén indica as tres excepcións a este uso xeral:

O emprego da unión con guión cando a palabra que modifica comeza por maiúscula ou está constituída por maiúsculas e cando son cifras. Ex.: país ex-Unión Soviética, a selección sub-21, movemento anti-OTAN, manifestación pro-OLP, metraxe en super-8 etc.

Cando a escritura separada cando modifica unha palabra composta que se escribe separada. Ex.: anti pena de morte, ex primeira ministra, pre Segunda Guerra Mundial, pro dereitos humanos etc.

E cando se debe usar máis dun prefixo acompañando á mesma palabra. Entón o primeiro prefixo irá rematado con guión. Ex.: pre- e posoperatorio.

            Ao escribir os prefixos unidos ás palabras que modifican seguimos tamén o modelo de escribir xuntos os nomes gregos ou latinos que se engaden a palabras a modo de prefixos pra formaren novas verbas técnicas ou científicas. Ex.: agorafobia, electrodoméstico, litografía, megáfono, teleobxectivo, videoconferencia, xeodinámica etc.

            Nas expresións latinas sempre se escriben separados: ante merídiem, ex aequo, ex cáthedra, ex nihilo, extra muros, post merídiem etc.

            Pola contra, o portugués opta pola escritura dos prefixos sen ou con guión segundo os prefixos e os casos, mais tamén omite o guión nos prefixos naquelas palabras que xa se senten como únicas, ao igual ca en galego ou castelán. Así “anti-“ se une á palabra sen guión agás nos casos en que aquela comeza por H, I, R ou S (ex.: antialérgico ou antinacional pro anti-inflamatório ou anti-rábico); “arqui-“ segue o mesmo modelo ca “anti-“ (ex.: arquiacólito ou arquimilionário pro arqui-inimigo ou arqui-rival); “ex-“ sempre se escribe con guión catar nas palabras que se senten únicas (ex.: ex-aluno, ex-cônjuge ou ex-jogador pro expatriar ou exterritorialidade); “extra-“ non leva guión bardante cando a palabra comeza por vogal, H, R ou S (ex.: extracontinental ou extraforte pro extra-escolar ou extra-seco); “hiper-“ non leva guión sacado que a palabra comece por H ou R (ex.: hipercalórico ou hiperexcitável pro hiper-humano ou hiper-rugoso); “mini-“ escríbese sen guión salvo cando o segundo elemento comeza por H (ex.: minirreforma ou minissaia pro mini-hambúrguer ou mini-hídrica); “multi-“ non leva guión tirante cando a palabra comeza por H ou I (ex.: multiarticulado ou multirrisco); “pós-“ escríbese sempre con guión (ex.: pós-bélico ou pós-eleitoral); “pré-“ sempre escrito con guión (ex.: pré-histórico, pré-islâmico ou pré-nupcial); “pró-“ tamén sempre se escribe con guión (ex.: pró-activo, pró-ocidental ou pró-russo); “super-“ escríbese sen guión salvante que a palabra principie por H ou R (ex.: superácido ou supersensível pro super-homem ou super-rápido); “ultra-“ escríbese sen guión fóra das palabras que inician con vogal, H, S ou R (ex.: ultrabásico ou ultramarino pro ultra-existente, ultra-humano, ultra-radical ou ultra-sonoro) ou “vice-“ escríbese sempre con guión (ex.: vice-almirante ou vice-ministro).

O uso da vírgula ante "etcétera"

 

É habitual ver nos textos galegos que a locución preposicional latina “etcétera”, adoito escrita abreviadamente “etc.”, sexa antecedida por vírgula.

            Esta locución significa: “e o demais” e orixinalmente escribíase “et cetera”. Emprégase pra substituír unha enumeración que non se quer ou non se considera necesario expresar.

            O castelán adoita escribir esta locución despois de vírgula, mais tanto o portugués coma o galego desaconsellan esta opción porque esta locución leva incluída a conxunción “e”, e en galego, coma en portugués ou castelán, é innecesario usar vírgula diante desta conxunción cando expresamos unha enumeración. Ex.: no parque hai paxaros como pardais, pombas, pegas, merlos e outros máis.

            Por tanto, evitemos seguir este uso castelanizador innecesario. Ex.: no parque hai paxaros como pardais, pombas, pegas, merlos etc. Aínda que sempre é posíbel usar etcétera tras vírgula se se quer marcar a existencia dunha pausa previa, polo que o seu emprego pasa a ser facultativo. Con todo, non se debe esquecer que é o seu uso habitual en castelán o que fai que se imite na nosa lingua e non un desexo de sinalar esa pausa.

            Por último, a repetición de “etc.” nun texto é unha redundancia innecesaria que equivale a repetir “e o resto” ou “e outras cousas” etc. Ex.: *pegas, merlos, etc., etc. = *pegas, merlos, e outros paxaros, e outros paxaros. Tamén é redundante engadir os puntos suspensivos a etc. Ex.: *pegas, merlos, etc...

Os diminutivos en galego

 

Á hora de crear diminutivos na nosa lingua, a nefasta influencia do castelán volve deturpar a nosa idiosincrasia morfolóxica coa súa contaminación, por este motivo cada vez é máis frecuente ouvir e ler verbas diminutivas en galego que seguen o modelo castelán no canto do noso. Así aparecen incorreccións como: *amorciño, *floreciña, *grandeciño, *homeciño, *luceciña, *mullerciña, *peciño etc.

            Ante todo, convén saber que namentres que en castelán ou en portugués existen varias posibilidades de sufixos diminutivos:

Castelán: “-ito/-ita//-cito/-cita//-ecito/-ecita” (ex.: gatito, calorcito, grandecito, lucecita), “-ico/-ica//-cico/-cica” (ex.: gatico, calorcico), “-illo/-illa” (ex.: perrillo, calorcillo), “-ete/-eta” (ex.: amiguete), “-ín,-ino/-ina” (ex.: pajarín, casina), “-uco/-uca” (ex.: casuca, puebluco) e mais algúns outros menos usados (ex.: fiestucha, plazuela, hierbajo, llovizna etc.).

Portugués: “-inho/-inha//-zinho/-zinha” (ex.: gatinho, casinha pro: pezinho, mulherzinha, papelzinho, amorzinho, adeusinho, paizinho, bonzinho, irmãozinho, cidadezinha), “-ete/-eta” (ex.: arvoreta, livrete), “-ito/-ita” (ex.: boquita, florzita), “-olo/-ola” (ex.: aldeola, criançola), “-ote/-ota” (ex.: frangote, ilhota), “-ico/-ica” (ex.: barbica, papelico) e mais algúns outros menos usados (ex.: rapazelho, moçoilo, varandim, viela etc.).

En galego, na práctica, case que só son produtivos dous: “-iño/-iña” e minoritariamente “-ete/-eta” (ex.: can > cancete, rapaz > rapacete, moza > moceta etc.), pois outros existentes xa non son tan usuais e empréganse, sobre todo, en palabras xa fixadas e moitas veces con significados propios. Ex.: fachico/fachuco/fachuzo, fontela/fontenla, montelo/montecelo, paxarela [= bolboreta], portela/portelo, rapazolo, riacho etc.

            Mais a creación dos diminutivos no noso idioma non comporta gran problema memorístico ningún: as palabras engaden o sufixo “–iña/–iño”, segundo sexa o xénero das mesmas, independentemente de que rematen en vogal ou consoante, átonas ou tónicas. Cando acaban en vogal átona, pérdese a vogal final e se engade o sufixo, e en vogal tónica, consérvase a vogal e engádese o sufixo, mais con desprazamento da tonicidade; e cando en consoante, engádese o sufixo á palabra. Ex.: animal > animaliño, amor > amoriño, café > cafeíño, casa > casiña, cu > cuíño, fácil > faciliño, flor > floriña, grande > grandiño, home > homiño, inglés > inglesiño, luz > luciña, papá > papaíño, rapaz > rapaciño, saia > saíña etc. Como se ve neste último exemplo de “saia”, o I do sufixo “-iña” contrae co I do ditongo IA, do contrario habería que escribir “saiíña”, quer dicir, que cando unha palabra acaba co ditongo crecente “-ia/-io” ámbalas vogais son substituídas polo sufixo (Ex.: croio > croíño, india > indiña, labio > labiño, rubia > rubiña etc.), mais non cando non hai ditongo “-ía/-ío” (Ex.: baía > baíiña, navío > navíiño, río > ríiño, xudía > xudíiña etc.).

A excepción está nas palabras rematadas na consoante “–N”, e por extensión en “–M” que engaden o alomorfo “–ciña/–ciño”. Ex.: álbum > albunciño, can > canciño, irmán > irmanciño, man > manciña etc. No caso das formas femininas das masculinas acabadas en –N, que rematan en “-á”, tamén fan o diminutivo engadindo “–ciña” porque toman como base a forma masculina (ex.: anciá > ancianciña, irmá > irmanciña, nugallá > nugallanciña etc). E por extensión así tamén sucede con algunhas outras palabras acabadas en “–á”. Ex.: mañá > mañanciña [esta forma tamén ten significado propio como tal], mazá > mazanciña, ra > ranciña etc. Téñase en conta que cando a forma feminina remata en “-ana” pro a masculina si en “–án” ou “–ón”, o masculino engade “–ciño” mentres que o feminino engade “–iña“ (Ex.: bretón > bretonciño e bretoa > bretoíña, patrón > patronciño e patroa > patroíña etc.), agás nos adxectivos que indican características negativas onde os dous xéneros engaden “–ciño/–ciña“ (ex.: lacazán/lacazana > lacazanciño/lacazanciña, mentirán/mentirana > mentiranciño/mentiranciña, pasmón/pasmona > pasmonciño/pasmonciña etc). E nas acabadas en ditongo decrecente, que tamén engaden “–ciña/–ciño”. Ex.: chapeu > chapeuciño, nai > naiciña, pau > pauciño, rei > reiciño, romeu > romeuciño etc.

Con todo, hai zonas onde as palabras rematadas en vogal tónica tamén engaden esta variante. Ex.: mamá > mamaciña, pé > peciño etc.; e outras en que as verbas acabadas na consoante –R tamén a engaden. Ex.: amor > amorciño, favor > favorciño etc. Porén, sería moi incorrecto empregar estas variantes nun texto escrito en galego estándar.

Por último, por veces o emprego do diminutivo fai que palabras diferentes se convertan en homónimas, así: cal e cala > caliña, leite e leito > leitiño, peite e peito > peitiño, sol e solo > soliño etc.

AS CONTRACCIÓNS D’UN(S)/UNHA(S)

 

Atópome decontino en multitude de textos que hai unha confusión no emprego das contraccións das preposicións con “un/unha” cando funcionan como formas pronominais. No entanto, non debería habela, porque as Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego son moi claras ao respecto:

“As preposicións con, de e en contraen co artigo determinado: cun(s), cunha(s), dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s)”.

“O indefinido un(s), unha(s), cando actúa como adxectivo, presenta as mesmas contraccións ca o artigo indeterminado: […]. Cando se usa como pronominal xeralmente represéntase a contracción coas preposicións de e en, dando lugar ás formas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): […]; por contra, non se representa na escrita a contracción coa preposición con: […]”.

“Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, en e con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados. Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas preposicións en e de, pero non coa preposición con, da mesma maneira ca o indefinido un(s), unha(s): […]”.

Xa que logo, resumindo: “Un(s) e Unha(s) contraen sempre coas preposicións “de” e “en”, funcionen como artigos, indefinidos ou numerais, agás cando as preposicións non forman frase co artigo, e soamente deixan de se contraer coa preposición “con” cando funcionan como pronominais”.

Exemplos de contraccións: estaba cunhas amigas; collen nuns botes; entren dun nun; a solución está nunha das casas; mirar polo interese dun mesmo; fallou nunha soa proba.

Exemplos de non contraccións: de un policía chegar a tempo, non o batería (= de chegar a tempo un policía, non o batería); en o amigo vendo a situación, marchou (= en vendo a situación o amigo marchou); estaba con un ou con outro; sempre chega con unha nova; soamente deu con unha ou dúas solucións.

A galeguidade do indefinido "outrén"

 

Este pronome indefindo procede do latín: alteri, e foi de uso normal na lingua galego-portuguesa, como tamén o segue a ser no portugués actual. Por isto, “outrem” é recollido polos dicionarios portugueses co significado de “outra(s) pessoa(s)”. Ex.: Além dos testemunhos de outrem, compartilhar os riscos con outrem, é preciso aprender a ajudar outrem etc.

Na nosa lingua medieval documéntase este indefinido escrito con catro grafías diferentes: “outren”, “outrem”, “outre” e “outri”; os datos obtidos no Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega parecen indicar que a palabra era paróxitona, coma no portugués actual, e os textos son tanto líricos coma prosísticos. Deste modo, “outren” aparece rexistrada 43 veces, 24 no s.XIII, 18 no s.XIV e 1 no s.XV. Ex.: Como quer que outren tenha; nos nen outros por nos nen outren per nosso consintimento; en casamento per min nen per outren en juyzo nen fora delle etc.; “outrem” aparece en 12 rexistros, 9 no s.XIII e 3 no s.XIV. Ex.: Fuy eu con outrem falar; meu amigo dizer, que ama outrem mais ca si; vou i, e mig’outrem nom vai etc.; “outre” en 119, 44 no s.XIII, 66 no s.XIV e 9 no s.XV. Ex.: Nono saberá, ca eu a outre nunca o direi; non ande, demandand’a outre que me dé recado; meu fillo ou meu neto ou outre de mĩa lignagem contra estas cousas etc.; e “outri” só en 20 do s.XIII. Ex.: Nunca de vos, nen d’outri, nen de Deus; que esto non dissesse a outri; sejan perdõados, se vos a outri vou dar etc. Como se ve, a forma “outre” foi a máis usada, seguida de “outren” e logo “outri”, pra ser “outrem” a menos documentada.

É rechamante que mentres en portugués conserva a súa pronuncia paroxítona, cando se emprega en galego, é maioritariamente con tonicidade óxitona, como se pode apreciar na acentuación gráfica. Esta mudanza de tonicidade explícaa perfeitamente o profesor Manuel Ferreiro na súa “Gramática histórica galega” como resultado da influencia oxítona de “quen”, “alguén” ou “ninguén”.

Así, os dicionarios históricos de Leandro Carré Alvarellos (edicións de 1951 e 1979) e de X.L. Franco Grande (ed. Galaxia, 1972) recollen esta verba coa grafía “outrén”. E o Gran Dicionario Xerais da Lingua recóllea precedida dun asterístico como vocábulo non galego: *outrén, remitindo a “outro”; mais non se recolle no dicionario da RAG. Unicamente o dicionário Estraviz recolle este pronome indefinido como paroxítono: “outrem” co significado de “outra pessoa”, indicando que é invariábel en xénero e número.

Aínda que, como di Manuel Ferreiro, non ten presenza na lingua oral moderna nin foi unha verba moi usada na nosa literatura contemporánea, si temos moi dignos exemplos do seu emprego, sobor todo, por aqueles escritores que viron no portugués un modelo a considerar, como Guerra da Cal, no seu poemario “Rio de sonho e tempo” (ed. Galaxia, 1963): “Porque en verdade non sei ben se quen pasou o mar fun eu ou fun outrén que saín de min […]”; ou Carvalho Calero (Biblos Clube de Lectores, 2021 - Cantigas de amigo e outros poemas, 1980-85): “Sós avançam os afoutos. Sob o sol nom hai outrém”.

            Por tanto, é lexítimo reivindicar o uso deste indefinido no noso idioma, porque é un vocábulo plenamente galego que, ende mal, pertence ao extenso conxunto das palabras caídas no esquecemento pola nefasta influencia do castelán. Está perfeitamente vivo na nosa lingua xemelga, o portugués, e debería volver estalo na nosa.

FOLERPA DE NEVE

 Folerpa *de neve.

Con demasiada frecuencia leo a expresión que titula este texto: un redundante e innecesario calco do castelán “copo de nieve”, dado que o termo “folerpa” ten o significado exacto de “porción conxelada de auga que constitúe a neve”.

            O castelán usa a palabra “copo” pra este significado, mais tamén pra denominar: “calquera porción doutra substancia que lembre a dunha folerpa” (copos de avena), “porción dunha materia pra se fiar” (copo de lana) e “porción dun líquido callado” (copos de sangre); polo que se estendeu o uso de “copo de nieve” pra precisar o significado. Algo totalmente innecesario no noso idioma porque “folerpa” non ten outros significados, agás que se use metaforicamente, en cuxo caso si sería recomendábel unha precisión semántica. Por ex.: folerpas de escuma, folerpas de papel etc.

            E o portugués usa as palabras: “floco”, “folheca” ou “foleca” (rexionalismo de Douro) e “folipa” ou “folipo”, mais a expresión “floco de neve” é a máis común. Aquí, coma en castelán, tamén se fai necesario precisar o significado porque o termo “floco” tamén se emprega pra denominar outros elementos: conxunto de filamentos leves, conxunto de pelos, cordón de felpa e partícula achatada de cereal ou outro alimento.

            Porén, como en galego temos outras palabras distintas de “folerpa” pra denominar estes outros elementos: flocos de avea, floco (de fíos ou de pelo), coágulo ou callón, grumo etc., faise totalmente innecesario precisar o significado de “folerpa” Obviamente, é a imitación do castelán –pois dubido moito que sexa a do portugués– o que leva a usar o innecesario calco.

            Aínda que “folerpa” sexa con diferenza a palabra máis utilizada pra este concepto, o dicionario da RAG recolle ata doce sinónimos: cerello, faísca, falopa, fargallo, farrapa ou farrapo, felepa ou folepa, foleca, foupa, galapo e melga. Seguro que hai máis, pro trece sinónimos son máis ca abondo pra demostrar que o fenómeno da neve é algo común no noso país, inda que cada inverno que pasa neve en menos lugares e en menor cantidade.

            Se usar “folerpa *de neve” é unha redundancia, empregar “copo de neve” sería un castelanismo aberrante, posto que a palabra “copo” en galego ten uns significados diferentes de vez dos do castelán.

            Outra diferenza significativa entre o galego e o castelán é que a verba “folerpa” e outros sinónimos dá lugar a verbos sinónimos de “nevar”: folerpar, falopar, felepar, folepar ou farrapear; e a substantivos que sinónimos de “nevada ou nevarada”: folerpada ou farrapada.

            Por último, cando a neve vai acompañada dun forte vento xélido recibe os nomes de: brea, cifra, ciobra, rebelaxe ou xistra; palabras moi nosas que fan innecesario usar expresións como “temporal de neve” e similares.