Denominacións dos simios homínidos

 

Os simios homínidos ou antropoides constitúen as especies que comparten co home a mesma familia zoolóxica dentro da orde dos primates. Son estes grandes monos, xa que logo, os nosos máis próximos parentes biolóxicos. Todos eles viven nas zonas tropicais do Vello Mundo e, por tanto, os nomes cos que os coñecemos nas linguas europeas, e por extensión na maioría das linguas mundiais, proceden de adaptacións de denominacións exóticas orixinarias dos lugares onde habitan as especies.

            Os monos antropoides seguen sendo animais pró común da xente, parecidos a nós pro animais ao cabo, malia que os estudos xenéticos amosan que os chimpancés comparten un 99% de secuencia de ADN cos humanos, os gorilas un 98% e un 97% os orangutáns, formando parte xunto coa nosa especie Homo sapiens a familia dos homínidos, que antano só se refería ás especies humanas, como seguen a recoller os obsoletos dicionarios galegos da RAG e Estraviz (hominídeo) pro non os máis actualizados da RAE, Oxford ou Cambridge.

            Actualmente, tamén por mor de estudos xenéticos, recoñécense sete especies vivas de simios homínidos: dúas do xénero Pan, dúas do xénero Gorilla e tres do xénero Pongo.

            O xénero Pan inclúe o “chimpancé” (Pan troglodytes), antano “chimpancé común”, e mailo “bonobo” (Pan paniscus), outrora coñecido como “chimpancé pigmeo” e descrito como especie diferente en 1929. Actualmente “bonobo” é termo universal pra se referir á especie, agás no chinés (no heixingxing); palabra que se comeza a usar en 1954 e que ou procede dunha palabra bantú co significado de “ancestro”, ou da deformación do topónimo “Bolobo”, na beira do río Congo. Mentres que fica “chimpancé” prá outra especie do xénero. Esta palabra pra uns provén do chiluba co significado de “mono” e pra outros do congo co significado de “falso home”, ámbalas linguas bantús do curso inferior do río Congo, e foi adaptada por case tódalas linguas pro con variacións fonéticas e ortográficas: chimpanzé (portugués, francés), chimpanzee (inglés), scimpanzé (italiano), ximpanzé (catalán), chimpanse (danés), chimpansee (neerlandés), simpanssi (finés), schimpanse(m)/schimpansin(f) (alemán), schimpans (sueco), tsimpansî (galés), sjimpanse (noruegués), sjimpansee (afrikaans), chimpatzís (grego), shimpanze (albanés), shimpanze (ruso), szympans (polaco), cimpanzeu (romanés), chinpanji (xaponés), chimpaenji (coreano) etc.; coas excepcións do chinés (heixingxing) e algunhas linguas africanas: sokwe (suahili), jiirka (somalí), rajako (malgaxe), imfene (zulú) etc.

            O xénero Gorilla comprende o “gorila occidental” (Gorilla gorilla), que habita na África ecuatorial entre o Atlántico e a beira oeste do río Congo, e o “gorila oriental” (Gorilla beringei), que mora ao leste deste río no seu curso alto. O seu nome provén do grego antigo “goríllai”, aplicado á unha tribo africana de mulleres peludas, e con pequenas variacións de pronuncia e escrita é usado internacionalmente pola maioría dos idiomas: gorilla (inglés, alemán, italiano, sueco, húngaro, finés, ruso, hindi), gorila (portugués, castelán, búlgaro, checo, serbocroata, lituano, galés), gorilâ (romanés), goríllas (grego), gorilja (albanés), goril.la (catalán), gorilya (filipino), goril (turco), gorille (francés), ghawrila (árabe), gorira (xaponés) etc.; coa excepción do chinés (da xingxing) e algunhas linguas africanas: ingagi (kiñaruanda), bakhaar (somalí), ozodimgba (igbo) etc.

            E, por último, o xénero Pongo engloba o “orangután de Sumatra” (Pongo abelii), que habita no extremo setentrional desta illa indonesia, o “orangután de Borneo” (Pongo pygmaeus), que mora en varias zonas destoutra illa, e o “orangután de Tapanuli” (Pongo tapanuliensis), especie recoñecida en 2017 que antano se consideraba variedade do orangután de Sumatra e agora unha especie particular máis próxima ao orangután de Borneo có de Sumatra, e que habita nas selvas dos distritos de Tapanuli na provincia de Sumatra Setentrional.

            Mais é o nome xenérico das especies do xénero Pongo o que formula controversia no noso idioma porque hai unha denominación que procede do portugués e outra que vén do castelán, aínda que ambas teñan a súa orixe primeira na mesmas palabras malaias: “orang utan” (“home/persoa da selva).

            O portugués “orangotango” é unha adaptación da ortografía hoxe desusada “orang-utang” ou “orang-outang” inglesa e “orang-outang” francesa, fronte ás actualmente preferidas “orangutan” en inglés e “orang-outan” en francés, cuxas pronuncias son /óranhu’tan/ e /órãu’tã/ respectivamente. Mais ao facer unha adaptación dende a ortografía e non dende a pronuncia o portugués creou unha pronuncia incorrecta coa palabra orixinal, engadindo unha sílaba final inexistente, e desemellante coa inmensa maioría das linguas que adaptan este termo: orangutan (inglés, catalán, checo, polaco, serbocroata, albanés, turco etc.), orangután (castelán, húngaro), orang-utan (alemán), orang-oetan/orang-oetang (neerlandés), orang-outan (francés), orangotan (occitano –“o” pronúnciase “u”–), orango (italiano), urangutan (romanés), orangutang (ruso, sueco, danés e noruegués “–ng” final é nasal velar nas linguas xermánicas–), orangwtan (kazako), orangutans (letón), orangutanas (liyuano), oranhutanh (ucraíno), oran’utan (xaponés), orankuttan (támil), aarangutaan (hindi), aranhutan (belaruso), orengutana (bengalí) etc. Soamente o grego fixo unha adaptación parecida á portuguesa: orangoutángos.

            O dicionario da RAG recolle “orangután”, o dicionario Estraviz recolle “orangotango” e o Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle “orangután” e “orangutango”, pro remitindo esta á anterior. A forma “orangutango” aparece tamén con anterioridade nos dicionarios de Eladio Rodríguez González (1958-61) e de X.L. Franco Grande (1972), ambos editados por Galaxia. Non cabe dúbida que “orangután” é préstamo do castelán e “orangotango” ou “orangutango” do portugués, malia que A Chave na súa lista d’Os Nomes Galegos dos Primates (2020) afirme que esta última forma coa súa variante é palabra propia do galego, coincidente co portugués e sexa o nome que propón para denominar o xénero Pongo no noso idioma: orangotango de Sumatra, orangotango de Borneo e orangotango de Tapanuli.

            Porén, escoller o lusismo “orangotango”, esquecendo que a súa pronuncia na lingua irmá é /órãgu’tãgu/ pro que na nosa non pode ser outra que /órangô’tangô/, lévanos a coincidir na escrita pro non na pronuncia. De escoller o lusismo sería máis correcto a variante recollida polos dicionarios galegos “orangutango” que se achega máis á pronuncia portuguesa e mantén mellor o son do vocábulo “utan” orixinal como nas demais linguas.

            Pola contra, o castelanismo “orangután” é moito máis fiel ao termo orixinal e máis coincidente co resto das adaptacións das demais linguas.