AS CONSOANTES NASAIS EN GALEGO E PORTUGUÉS

É coñecido que as diferenzas máis notorias entre o galego e o portugués son de índole fonética, e dentro desta área é seica a conservación das vogais nasais do galego-portugués e maila creación de ditongos nasais en portugués fronte á súa desaparición en galego a máis rechamante desemellanza, xunto coa serie de consoantes fricativas sonoras do portugués inexistentes en galego, pola súa importancia cuantitativa no léxico común e maila súa incidencia na representación ortográfica, facendo que a grafía das letras nasais a miúdo representen pronuncias diferentes das do galego en palabras semellantes.

           

            O galego conta con catro fonemas consonánticos nasais, todos sonoros: bilabial, alveolar, palatal e velar. O bilabial represéntase ortograficamente coa letra M tanto en posición inicial de sílaba coma final (Ex.: moda, cama, ambos etc.). O alveolar gráfase con N en posición inicial de sílaba, o seu uso máis frecuente, e tamén cando aparece por fonética sintáctica en final de sílaba (Ex.: nada, pana, tamén [o quer] etc.). O palatal cun ene con til: Ñ, e só aparece en posición inicial de sílaba (Ex.: ñu, niño etc.). E o velar co dígrafo NH só entre vogais e –N en posición final de sílaba (Ex.: unha, inhumar, anhelar –onde se aprecia o seu carácter fonémico por oposición ao verbo “anelar”–, panca, traizón etc.).

As nasais galegas en final de sílaba, é dicir, en posición implosiva neutralízanse nun arquifonema /N/ dado que perden o seu trazo distintivo como fonemas, aínda que exista unha pronuncia real que oscila entre bilabial ou velar nalgúns estranxeirismos acabados en –M (Ex.: islam /is’lam-is’lan/, tótem /’tótêm-‘tótên/, módem /’módêm-‘módên/, súmmun /’summum-‘sumun/, réquiem /’rékjêm-‘rékjên/ etc.), bilabial na grafía cultista –M+B/P (Ex.: campo /’kampô/, pomba /’pómba/, tempo /’témpô/ etc.), dental diante de D, T , Z e C+E/I (Ex.: onde /’ôndê/, onte /’óntê/, onza /’ônza/, once /’ônzê/ etc.), labiodental diante de F (Ex.: confeito /côm’fêjtô/, infindo /im’findô/ etc.), palatal diante de X e mailo dígrafo CH (Ex.: cuncha /’kuntxa/, enxebre /ên’xêbrê/ etc.) e, sobre todo, velar nas escritas con –N en final silábico diante de C+A/O/U, G, L, LL, R e S (Ex.: anca /’anka/, anga /’anga/, canle /’kanlê/, unlla /’unLLa/, tenro /’ténRô/, canso /’kansô/ etc.).

Aínda que en posición final de palabra o –N representa a nasal velar sempre, con algunha excepción escrita con –M en final de palabra (Ex.: álbum /’albun/ etc.), por mor da fonética sintáctica hai unha serie de palabras (alguén, ben, nin, ninguén, non, quen, sen e tamén) que mudan esta nasal a alveolar cando van seguidas do pronome persoal átono de 3P (Ex.: non a quer /'nôna'kér/, quen o fixo ('kénô'fishô/ etc.).

Tamén pode aparece a nasal velar diante da nasal bilabial (Ex.: conmemorar, conmover, cóntanme, enmarañar, enmeigar, enmudecer etc.) e da nasal alveolar (Ex.: connosco, contáronnos, ennegrecer, ennobrecer etc.) dentro da fonética patrimonial, aínda que é maioritariamente usada en cultismos, así –MN– (Ex: alumno, amnesia, columna, himno, indemne, omnívoro, solemne, ximnasio etc.), onde a pronuncia da nasal implosiva pode ser bilabial ou velar (Ex.: amnistía /amnis’tia-annis’tia/), –NM– (Ex.: inmediato, inmenso, inmortal, inmune etc.), –NN– (Ex.: cannabis, innobre, innovar, perenne, pinnípede etc.) e excepcionalmente nalgún estranxeirismo ou cultismo –MM– (Ex.: gamma [letra grega], súmmum). O grupo MN– inicial usado apenas nos cultismos “mnotécnico” e “mnemónico”, ambos sinónimos, pronúnciase con nasal alveolar, obviando o “m” inicial.

Amais en galego o grupo consonántico –NS final, e ocasionalmente, en estranxeirismos ou cultismos, –MS (Ex.: álbums /’albuns/, médiums /’mêdjums-’mêdjuns/, tándems /’tandêms-’tandêns/, tótems /’tótêms-’tótêns/ etc.) si representa a pronuncia das dúas consoantes tras vogal (Ex.: camións, cans, comúns, trens, xardíns etc.), onde a letra N sempre é velar mentres que o M pode ser bilabial ou velar, aínda que como final de palabra só na variante occidental da lingua e no estándar porque na variante central o N desaparece da pronuncia (Ex.: camiós, cas, comús, tres, xardís etc.) e na oriental muda a ditongo+S ou I+S (Ex.: camiois, cais, comuis, treis, xardís etc.); e está presente en moitas palabras cultas como grupo –NS– anteconsonántico (Ex.: consciente, construír, inspector, instante, transformar, transporte etc.) e nalgún estranxeirismo como –MS– (Ex.: hámster /’amstêr-’anstêr/).

 

            O portugués, no entanto, reduce os fonemas consonánticos nasais a tres: bilabial, alveolar e palatal, que se representan respectivamente coas letras M e N e mailo dígrafo NH en posición inicial de sílaba (Ex.: mato, amo, nabo, ano, nhu, anho), porque en posición final de sílaba desaparecen e as letras –M e –N unicamente indican que estamos diante dunha vogal ou ditongo nasal [as vogais nasais na escrita fonética indícanse así: ã, ë, ï, õ, ü]. Ex.: álbum /'albü/, comeram /ku’mérãw/, comum /ku’mü/, fim /’fï/, lombo /’lõbu/, médium /'médjü/, tandem /'tãdãj/, tumba /’tüba/, também (/tã’bãj/; ainda /a’ïda/, conto /’kõtu/, dente /’dët[ê]/, frango /’frãgu/, tunda /’tüda/ etc. Os plurais en –NS tampouco modifican esta ausencia de consoante. Ex.: bens /’bãjs/, confins /kõ’fïs/, dons /’dõs/, vacuns /va’küs/ etc. Nin tampouco se pronuncia cando o grupo –NS é final de sílaba en palabras cultas. Ex.: constância /kosh’tãsja/, instante /ïsh’tãt(ê)/, transporte /trash’pórt(ê)/ etc. Pode haber algunha excepción como o estranxeirismo "totem", que se pode pronunciar segundo o modelo tradicional ou con nasal final: /'tótãj-'tótém/.

Con todo, un fonema nasal pode aparecer en final de palabra en vocábulos cultos ou estranxeirismos, escrito con –N e pronúnciase coma en galego, mais fai os plurais engadindo “–ES ” > –NES. Ex.: abdómen (pl. abdómenes), cólon, design /di’sajn/, dólmen (pl. dólmenes), éden, éon, hífen, lúmen, newton, plâncton, pólen (pl. pólenes), Oríon, sémen etc.

Polo regular no portugués pérdese a primeira consoante dos grupos cultos latinos –MM–, –MN–, –NM– e –NN–. Ex.: aluno, canábis, coluna, comemorar, comover, emaranhar, enegrecer, enobrecer, gama, ginásio, hino, imediato, imenso, imigração, imortal, imóvel, imune, inovar, perene, pinípede, solene etc. Seguindo a súa fonética patrimonial. Ex.: contam-me /’kõtãwmê/, contaram-nos /kõ’tarãwnush/ etc. Agás cando se engade o sufixo “-mente” aos adxectivos acabados en “-m”, sen que isto se trasmita á pronuncia. Ex.: comummente /kumü’mët(ê)/, ruimmente /ruï’mët(ê)/ etc; e no pronome persoal “connosco” /kõ’nôshku/. Con todo, hai varios vocábulos cultos que si conservan o grupo –MN– e o pronuncian. Ex.: amnésia /am’nézja/, amnistia /amnish'tia/, gimnosperma /jimnósh’pérma/, indemne /ï'démn(ê)/, omnívoro /óm’nivuru/ etc. Ou mesmo no inicio como os que teñen a raíz grega “mnemo-“. Ex.: mnemónico /mnê’móniku/ etc.

 

            A adaptación da ortografía portuguesa no galego reintegracionista precisa obrigadamente unha leitura diferente das letras nasais, porque o galego si pronuncia os fonemas nasais en final de sílaba e non ten vogais nin ditongos nasais.

            Por esta razón, aínda que a maior parte das solucións da ortografía do portugués estándar son asumidas por esta norma galega, unha parte importante delas ten unha leitura diferente, así as palabras con sílabas acabadas en –M, –N ou –NS sempre se pronuncian como vogal+nasal velar/nasal bilabial e non como vogais ou ditongos nasais (Ex.: amplo /'amplô/ fronte pt. /'ãplu/, vento /'béntô/ fronte a pt. /vëtu/, consciência /kons'thjênthja/, transatlántico /transa'tlantikô/ fronte a pt. transatlântico /trãza'tlãtiku/, sons /'sôns/ fronte a pt. /'sõsh/ etc.).

            Asume o sufixo “-gem” como normativo (Ex.: margem, origem, selvagem, vertigem, virgem etc.) e tamén o –M final en varias palabras que o galego oficial descoñece (jovem, nuvem/nuve, ontem, ordem etc.), mais pronunciadas como vogal+nasal velar e non como ditongo nasal (Ex.: homem /'ómên/ fronte a pt. /'ómãj/ etc.).

            E procura a restauración do sufixo “-idom” medieval, aínda en uso no portugués (Ex.: amplidom/amplitude, aptidom, escravidom/escravatura, escuridom/escuridade, frouxidom/frouxidade, solidom/solitude, vastidom etc.).

            Por coherencia co estándar portugués tamén asume como propios os cultismos e estranxeirismos que o portugués pronuncia con nasal velar final e escribe con –N (Ex.: árgon, dolmen, éden, hífen, líquen [pl.: líquens], mórmon, néon, pólen, rádon, sémen etc.), aínda que nalgúns admite dúas opcións (Ex.: abdómen/abdome, cánon/cánone [pl.: cánones], certámen/certame, durámen/durame, especímen/especime, gérmen/germe, hipérbaton/hipérbato, pláncton/pláncto etc.).

            E tamén en seguimento do portugués adopta as súas mesmas solucións prós grupos cultos latinos –MM–, –MN–, –NM– e –NN–, coa perda xeral da primeira consoante (Ex.: aluno, hino, imigraçom, perene etc.) e as súas mesmas excepcións (Ex.: connosco, comummente, mnemotécnica, amnistia, gimnosperma, indemne, omnívoro etc.).

            Mais hai unha serie de palabras que modifican o seu final como as correspondentes aos ditongos nasais finais de palabra -ÃO que pasan a –AM ou –OM final de palabra e pronúncianse como vogal+nasal velar (Ex.: pão>pam, capitão>capitám, razão>razom, ladrão>ladrom etc.) e os seus plurais poden ser –AM> –ANS ou –ÃES (Ex.: pans/pães, capitáns/capitães etc.) e –OM> –ONS ou –ÕES (Ex.: razóns/razões, ladrons/ladrões etc.) pro mantense a ortografía portuguesa, que non a pronuncia que sempre é vogal+nasal velar, nas palabras acabadas en –EM/–IM/–UM> –ENS/–INS/–UNS (Ex.: refém>reféns, fim>fins, comum>comuns etc.). Dentro das formas acabadas en –OM están as terminacións –ÇOM, –SOM, –TOM e –XOM, as xenuínas do galego (Ex.: cançom, liçom, naçom, pressom, visom, digestom, questom, conexom, flexom etc.), agás na palabra: "ocasiom". Con todo, hai unha serie de palabras patrimoniais que conservan o sufixo –AO fronte ao sufixo –AM, considerado simple dialectalismo (Ex.: aldeao/aldeão, anao/anão [gl. of. anano], chao/chão, irmao/irmão, mao/mão, pagao/pagão, vilao/vilão etc.), e os seus plurais son totalmente regulares (Ex.: castelaos/castelãos, cristaos/cristãos, saos/sãos, veraos/verãos etc.).

            Finalmente, dado que o dígrafo NH representa a nasal palatal (Ex.: nhu, ninho, unha [gl. of. uña/unlla] etc.), o galego reintegracionista introduce na súa ortografía o dígrafo –MH– pra representar a nasal velar entre vogais, aínda que só o usa en tres palabras: umha(s), algumha(s) e nengumha(s).

 

            En resumo, as nasais en posición inicial de sílaba soan igual en galego e portugués (Ex.: mata, cama, nabo, pana, soño/sonho etc.), mais en posición final de sílaba pronúncianse en galego pro non en portugués, fóra dalgunhas excepcións de cultismos e estranxeirismos, onde só indican a nasalidade da vogal ou ditongo que acompañan.