INESTABILIDADE DAS VOGAIS

 

As vogais medias cando son átonas poden ter unha pronuncia variábel entre vogal media e vogal pechada próximas, así E/I e O/U e viceversa, tal como se pode comprobar mediante a súa grafía no galego non estandarizado, mais tamén no estándar (tódolos exemplos son tomados, quer do Gran Dicionario Xerais da Lingua [GDXL], quer do dicionario en liña da RAG [RAG]), así:

De E>I: anteollos/antiollos [GDXL](pt: anteolhos, antolhos), avesío/avisío e avesedo/avisedo [GDXL](pt: avessedo), dereito/direito [GDXL](pt: direito], despois/dispois [GDXL](pt: depois), enteiro/*inteiro [GDXL](pt: inteiro), envexa/*invexa [GDXL](pt: inveja), enviar/*inviar [GDXL](pt: enviar), ferir/firir e ferida/firida [GDXL](pt: ferir e ferida), mellor/*millor [RAG](pt: melhor), meniño/miniño [GDXL](pt: menino), mestura/mistura [RAG](pt: mistura), mexar/mixar [GDXL](pt: mijar), pedir/pidir [GDXL](pt: pedir), señor(a)/siñor(a) [GDXL](pt: senhor(a)), temón/timón [RAG](pt: timão), veciño/viciño [GDXL](pt: vizinho), vestir/vistir [GDXL](pt: vestir), vexiga/vixiga [GDXL](pt: bexiga) etc.

De I>E: adiviñar/adeviñar [GDXL](pt: adivinhar), carpinteiro/carpenteiro [GDXL](pt: carpinteiro), dimitir/*demitir [RAG](pt: demitir), disputar/desputar [GDXL](pt: disputar), figura/fegura [GDXL](pt: figura), igrexa/egrexa [GDXL](pt: igreja), historia/hestoria [GDXL](pt: história), primeiro/premeiro [GDXL](pt: primeiro), xiringa/xeringa [RAG](pt: seringa) etc.

            De O>U: adobío/adubío [GDXL], asolagar/asulagar [GDXL], chorida/churida [RAG] (chorima), cogomelo/cogumelo [GDXL](pt: cogumelo), colleita/culleita [GDXL](pt: colheita), corazón/curazón [pt. coração], cordeiro/curdeiro [= año, pt: cordeiro], corisco/curisco [pt: corisco], cortiza/curtiza [pt: cortiça], cotifar/cutifar [RAG], donicela/dunicela [GDXL], fochanca/fuchanca [GDXL], fociño/*fuciño [RAG](pt: focinho), folerpa/fulerpa [GDXL](pt: folipa), sofraxe/sufraxe [GDXL, tombar/tumbar [RAG](pt: tombar) etc.

            E de U>O: anduriña/andoriña [RAG](pt: andorinha), asubiar/asobiar [GDXL], buguina/boguina [RAG], chapuzar/chapozar [RAG](pt: chapuçar), cubrir/cobrir [pt. cobrir], culler/coller [GDXL](utensilio, pt: colher), curuto/*coruto [RAG](curucho, pt: coruto), curuxa/*coruxa [RAG](pt: coruja), durmir/dormir [GDXL](pt: dormir), gustar/gostar [RAG](pt: gostar), rumiar/romiar [GDXL](pt: ruminar, rumiar), rumor/romor [GDXL](pt: rumor), sumir/somir [GDXL](pt: sumir), zumegar/zomegar [GDXL] etc.

            Na comparación das formas galegas coas portuguesas non se debe esquecer que a maioría dos O e E átonos diante de certas consoantes e das vogais A e O en portugués se pronuncían como U e I respectivamente, así: cogumelo (pr: cugumelu), colher (pr: culler), cordeiro (pr: curdajru), coruja (pr: curuya), dormir (pr: durmir), focinho (pr: fusiñu), gostar (pr: guxtar), o/do/no (pr: u/du/nu), positivo (pr: pusitivu), tossir (pr: tusir) etc.; elegante (pr: ilegãt(e)), escrever (pr: ixcrever), estudar (pr: ixtudar), exame (pr: isam(e)), geografia (pr: yjugrafía), herói (pr: iroj), leão (pr: ljãw), mediterrâneo (pr: mediterranju), oceano (pr: osjanu), óleo (pr: olju), preocupar (pr: prjucupar), real (pr: rjal), teatro (pr: tjatru) etc.

            Mais esta inestabilidade tamén se pode producir entre as propias vogais medias:

De E>O: chope/chopo [RAG], eixe/eixo [RAG](pt: eixo), preparar/proparar [GDXL](pt: preparar), rematar/romatar [GDXL](pt: rematar), remendo/romendo [GDXL](pt: remendo), semana/somana [GDXL](pt: semana), terreiro/torreiro [GDXL](pt: terreiro), traste/trasto [RAG](pt: traste) etc.

E de O>E: folepa/felepa [RAG](folerpa, pt: folipa), fortuna/fertuna [GDXL](pt: fortuna), hospital/hespital [GDXL](pt: hospital), modorra/medorra [RAG](mámoa), procurar/precurar [GDXL](pt: procurar), roxelo/rexelo [RAG] (año) etc.

            E inclusive, aínda que menos frecuentemente, entre a vogal aberta coas medias e as pechadas:

            DE A>E: afuracar/afurecar [GDXL](pt: furacar), aí/eí [GDXL](pt: aí), aínda/eínda [GDXL](pt: ainda), anciño/enciño [RAG](pt: ancinho), angazo/engazo [RAG](pt: engaço), ástrago/ástrego [GDXL], casta/caste [RAG](pt: casta), xaxún/xexún [RAG](pt: jejum) etc.

            DE A>O: agachar/agochar [RAG](pt: agachar), agarimar/agorimar [GDXL], cadeixo/codeixo [GDXL].

            De A>I: arrancar/arrincar [RAG](pt: arrancar).

            De E>A: ametista/amatista [RAG](pt: ametista), cerrar/zarrar [RAG](pt: cerrar, sarrar (pop.)), cerreta/zarreta [RAG](Gallinago gallinago, pt: narceja), cheminea/chaminea [RAG](pt: chaminé, cheminé), condenar/condanar [RAG](pt: condenar), efeminar/afeminar [RAG](pt: efeminar, afeminar), entón/antón [GDXL](pt: então), entroido/antroido [GDXL](pt: entrudo), escoitar/ascoitar [GDXL](pt: escutar), guedella/gadella [RAG](pt: gadelha), tenaces/tenazas [RAG](pt: tenazes), terreo/tarreo [GDXL](pt: terreno) etc.

            De E>U: terreiro/*turreiro [RAG](pt: terreiro).

            De I>A: castiñeiro/castañeiro [RAG](pt: castañeiro).

            De O>A: bácoro/bácaro [RAG](pt: bácoro, bácaro (pop.)), bochorno/bachorno [GDXL](pt: bochorno), goldracha/galdracha [RAG], modorra/madorra [RAG](mámoa).

            De O>I: bochorno/bichorno [GDXL](pt: bochorno).

            E mesmo tamén entre ámbalas dúas vogais pechadas:

            De I>U: espirrar/espurrar [RAG](esbirrar, pt: espirrar), illó/ulló [GDXL], raspiñar/raspuñar [RAG].

E de U>I: derrubar/derribar [RAG](pt: derribar), gruñir/griñir [RAG](pt: grunhir), zunir/zinir [GDXL](pt: zunir, zinir).

Porén, aínda que non é tan frecuente como nas vogais átonas tamén se rexistra algúns trocos de vogais nas sílabas tónicas, con case as mesmas posibilidades ca entre as átonas:

De A>E: ralo/relo [RAG](grilo ceboleiro, pt: ralo, rela).

De A>I: calmazo/calmizo [RAG].

De A>O: acá/acó [RAG](pt: cá), alá/aló [RAG](pt: lá), barranca/barronca [RAG](pt: barranca).

De A>U: calmazo/calmuzo [RAG].

De E>A: culler/cullar [RAG](pt: colher) entre/antre [GDXL](pt: entre), xerra/xarra [RAG](pt: jarra) etc.

De E>I: el/il [GDXL](pt: ele), esca/isca [RAG], este/iste [GDXL](pt: este), xeo/xío [RAG](pt: gelo), xemer/ximir [GDXL](pt: gemer) etc.

De I>E: acivro/acevo [RAG](pt: azevinho), bicho/becho [RAG](pt: bicho), engadir/*engader [RAG], fígado/fégado [RAG](pt: fígado), ingua/éngoa [RAG], pebida/píbeda –amais con troco de tonicidade– [RAG](pt: pevide), perexil/pirixel [RAG] etc.

De O>U: bolsa/bulsa [RAG](pt: bolsa), coxa/cuxa [RAG](pt: coxa), onde/unde [GDXL], queiroga/queiruga [RAG](queiroa, pt: queiró, queiroga) etc.

De U>A: tufo/tafo [RAG].

            De U>O: cunca/conca [RAG](pt: conca, cunca), cuncha/concha [RAG](pt: concha), curto/corto [RAG](pt: curto), rula/rola [RAG](pt: rola) etc.

            E tamén moitas palabras con ditongos, tanto crecentes coma decrecentes, e con hiatos rexistran esta inestabilidade e en consecuencia múdanse os ditongos ou os hiatos pasan a ditongos ou estes a hiatos, tanto nas sílabas átonas coma nas tónicas:

De AI>EI: aixada/eixada [GDXL], cairo/queiro [RAG], caixón/queixón [GDXL](pt: caixão), gaiteiro/gueiteiro [GDXL] (pt: gaiteiro), gaivota/gueivota [GDXL](pt: gaivota), maimiño/meimiño [RAG](pt: meiminho, meminho), traidor/treidor e traizón/treizón [GDXL](pt: traidor e traição) etc.

De AO>AU: arao/arau [GDXL](pt: airo, arau), callao/callau [GDXL](pt: calhau), grao/grau [GDXL](medida, pt: grau), irmao/irmau [GDXL](irmán, pt: irmão),  pardao/pardau [GDXL](pardal, pt: pardal), vao/vau [GDXL](pt: vau) etc.

De AU>AO: bacallau/bacallao [GDXL](pt: bacalhau), pau/*pao [RAG](pt: pau).

De EA>IA: xácea/xacia [GDXL](viga principal), xear/xiar [GDXL](pt: gelar)

De EI>AI: eira/aira [RAG](pt: eira), eiroa/airoa [RAG](anguía, pt: enguia, eiró), eiruga/airuga [GDXL],

De EO>EU: ceo/ceu [GDXL](pt: céu), museo/museu [GDXL](pt: museu), pergameo/pergameu [GDXL](pt: pergaminho) etc.

De EO>IO: peor/pior [GDXL](pt: pior).

De EU>EO: romeu/romeo [GDXL](pt: romeiro [rex. Minho]), xubileu/*xubileo [GDXL](pt: jubileu), xudeu/xudeo [GDXL](pt: judeu).

De IA>EA: codia/códea [GDXL](pt. côdea), femia/fémea [GDXL](pt: fêmea), gabia/gábea [GDXL](pt. gábia [rex. Trás-os-Montes]), historia/histórea [GDXL](pt: história), rabia/rábea [GDXL] e rabiar/arrabear [RAG](pt: raiva e raivar),

De IO>EO: cumio/cúmeo [GDXL](pt: cume), educación/*educaceón [GDXL], patriota/patreota [GDXL](pt: patriota).

De OA>UA: mágoa/magua [GDXL](pt: mágoa), zoar/zuar [GDXL].

De OE>UE: oeste>ueste [GDXL].

De OI>UI: coidar/cuidar [RAG](pt: cuidar), moito/muito [RAG](pt: muito), noite/nuite [GDXL](pt: noite), troita/truita [GDXL](pt: truta) etc.

De OU>EI/EU: toupa/teipa/teupa [RAG](pt: toupeira).

De UA>OA: agua/ágoa [GDXL](auga, pt: água), ascua/áscoa [GDXL](pt: áscua), cuarto/coarto [GDXL](pt: quarto), egua/égoa [GDXL](pt: égua), legua/légoa [GDXL](pt: légua), lingua/língoa [GDXL](pt: língua), minguar/mingoar [GDXL](pt: minguar), pascua/páscoa [GDXL](pt: páscoa), tregua/trégoa [GDXL](pt: trégua) etc.

De UE>OE: cincuenta/*cincoenta [GDXL](pt: cinquenta).

A lingüística explica a maioría destas variacións como consecuencia de certas tendencias naturais da fala, como a asimilación, na que un fonema muda pola influencia doutro contiguo (Ex.: coruñés>*curuñés, dezaoito>*dazaoito, ensinar>*insinar, lerchán>*larchán, terrón>*torrón etc.), ou a disimilación, onde un son incide sobor outro que ten o mesmo ou parecido trazo fónico pra romper esa continuidade (Ex.: chocolate>*chiculate, mañá>*miñá, regueiro>*rigueiro, orgullo>*argullo, semellar>*somellar etc.).

Coa estandarización do idioma a gran maioría destas modificacións considéranse “vulgarismos” con respecto ás formas estándares, e soamente algunhas son asumidas como variantes válidas dunha mesma palabra, e outras poucas teñen implantación nun territorio concreto (Ex.: el/il e este/iste [zona lucu-auriense] ou cando/condo [zona asturiana]), porque maioritariamente son fenómenos que se rexistran en calquera parte do noso dominio lingüístico.

Obviamente a carencia do idioma galego dunha norma estándar ata hai poucas décadas favoreceu unha abundante representación escrita das variacións léxicas que a fala oral propicia en toda lingua, mais convén non esquecer que idiomas cunha estandarización moito máis antiga tamén presentan duplicidades vocálicas, e de calquera outro tipo, na súa ortografía, así:

O dicionario castelán da RAE recolle duplas posibilidades vocálicas en varias palabras, onde a primeira é a preferida, así: brócoli/bróculi (gl: brócoli), ciénaga/ciénega [pantano], comilón/comelón (gl: comellón), endilgar/indilgar [endosar, cangar], enjundia/injundia (gl: ensulla), legaña/lagaña (gl: lagaña), lenteja/lanteja (gl: lentella), levedad/levidad (gl. levidade), moharra/muharra [punta de lanza], nómada/nómade (gl: nómade), oboe/obué (gl: óboe), omero/umero [gl: amieiro, pro: umeiro = olmo], pudrir/podrir (gl: podrecer), puertorriqueño/portorriqueño (gl: portorriqueño), quechua/quichua (gl: quechua), relvar/ralvar [levantar o barbeito], selvático/silvático (gl: selvático), tríada/tríade (gl: tríade), vudú/vodú (gl: vodú).

E o portugués (dicionario Priberam) tamén presenta variación vocálica en moitas palabras, nalgunhas coincidindo co galego: anchova/enchova (anchoa), bêbedo/bêbado, biscoito/biscouto, cerrar/sarrar, couro/coiro, efeminar/afeminar, enfarte/infarto, formoso/fermoso, imundície/imundícia, landra/landre, lavagante/labugante (lumbrigante), louro/loiro, louvar/loar, maior/mor, margarida/margarita, melro/merlo, olmo/ulmo, ouro/oiro, percentagem/porcentagem, racemo/racimo, reineta/raineta (rela), salamântega/salamântiga, salmoura/salmoira, selvajaria/selvageria, surripiar/surrupiar [furtar con maña], temeroso/temoroso, tesoura/tesoira, tesouro/tesoiro, timão/temão, toucinho/toicinho, tourão/toirão, trecentésimo/tricentésimo, uja/uje (ouxa), virilha/verilha, zunir/zinir etc.

Xa que logo, non debemos ver esta inestabilidade vocálica como unha tara do noso idioma, senón como máis unha característica del, que aos poucos irá desaparecendo co predominio da lingua estándar entre os falantes, como sucede co resto dos idiomas.