Estes sufixos
proceden do sufixo latino “–tatis/–tatem”, que deixou descendencia en tódalas
linguas romances e segue servindo para crear substantivos que indican calidade,
estado ou condición. Nas linguas romances ibéricas evoluíu aos seguintes
resultados maioritarios, por exemplo: latín – libertatis/libertatem >
galego-portugués – liberdade, mirandés – lhibardade, asturleonés – llibertá,
castelán – libertad, aragonés – libertá e catalán llibertat; e fóra da
Península Ibérica: francés – liberté, occitano – libertat, italiano – libertà, siciliano
– libbirtati, romanés – libertate, inglés – liberty etc. Mesmo o basco tamén adaptou
este sufixo en préstamos do latín, como: borondate < voluntate.
O sufixo “–dade”
é o resultado do sufixo latino en posición posvocálica (Ex.: brevitate > brevidade,
levitatem > levidade etc.), mentres que en posición posconsonántica deu como
resultado “–tade”. Ex.: difficultatem >
dificultade, facultatem > facultade, maiestate > maxestade, potestatem
> potestade, tempestatem > tempestade, voluntate > vontade etc. Mais
tamén hai excepcións a esta regra como as palabras: libertatem > liberdade,
pubertatem > puberdade etc.
As “Normas Ortográficas e Morfolóxicas
do Idioma Galego” indican no apartado dedicado a este sufixo que pode presentar
tres alomorfos: –edade, –idade
e consoante+dade; o primeiro fórmase sobor dos
adxectivos rematados en –io: notoriedade, solidariedade, variedade etc., coas
excepcións de “necidade” e “sucidade”; o segundo co resto dos adxectivos acabados
en vogal ou consoante, sendo o alomorfe máis común: capacidade (< capaz),
novidade (< novo), probabilidade (< probábel/probable) etc.; mentres que
o terceiro soamente aparece nun pequeno número de palabras patrimoniais, que por
síncope vocálica perderon a vogal precedente, orixinando que “–dade” apareza
tamén en posición posconsonántica: bondade (< bonitatem), crueldade (<
crudelitatem), herdade (< hereditatem) –nótese o es.: “heredad” ou o cat.:
“heretat”–, igualdade (< aequalitatem), verdade (< veritatem) etc.
Se aplicamos a simplista correspondencia galego “–dade/–tade”
fronte ao castelán “–dad/–tad” corremos o serio perigo de caer en moitas
incorreccións, dado que a vogal ou consoante que precede a tal sufixo non
sempre coincide nas dúas linguas ou mesmo o sufixo non é o mesmo. Así hai
verbas castelás acabadas en “–tad” que teñen o sufixo “–dade” en galego:
lealtad – lealdade, libertad – liberdade, pubertad – puberdade etc.; tamén hai
moitas palabras que en castelán acaban en “–edad” pro en galego en “–idade”:
brevedad – brevidade, edad – idade, enfermedad – enfermidade, humedad –
humidade, levedad – levidade, mocedad – mocidade, sequedad – sequidade, soledad
– soidade, vaguedad - vaguidade etc.; outras que difiren na vogal ou consoante
precedente ao sufixo: ciudad – cidade, heredad – herdade, mortandad –
mortaldade etc.; hai tres castelás acabadas en “–idad” que perden o I en
galego: divinidad – divindade, trinidad – trindade e virginidad – virxindade; e
amizade (es.: amistad) e inimizade (es.: enemistad) pertencen ao sufixo “–dade”
mais perderon o D por evolución: amizdade > amizade e inimizdade > inimizade.
E tamén non se debe esquecer que hai
palabras galegas que non teñen correspondencia no castelán: parvidade, saudade,
señardade etc. E castelás que non a teñen en galego: barbaridad, salvedad, vecindad
etc.
A palabra amizade ten un
sinónimo co mesmo étimo latino: amistade; mais a
primeira é a forma patrimonial e a segunda un castelanismo aceptado pola RAG,
aínda que non recomendado. Consultando o “Tesouro Medieval Informatizado da
Lingua Galega” comprobamos que do suposto latín vulgar “*amicitatem” non se
rexistra ningún “amizidade”, como si sucede en textos portugueses medievais,
pro si “amizdade” (41 rexistros: 21
no s.XIII e 20 no s.XIV) ou “amisdade”
(2 nos s.XIII e s.XIV), e a forma actual “amizade”
(10 no s.XIII e 2 s.XIV), “amizades” (1 no s.XIII), “amjzade” (2 nos s. XIII e s.XIV), “amyzade” (3 no s.XIV) e “amyzades” (2 no s.XIV), cun total de 20
rexistros. Obviamente, non se rexistra ningunha forma “amiztade/amistade”, e
vemos que a forma actual é minoritaria fronte á menos evoluída “amizdade”,
claramente predominante no medievo. O seu antónimo é “inimizade”
(< lat. vulg. *inimicitatem), sen admisión da forma castelá ou semellante;
con todo, a forma medieval era: “enemizade”
(2 no s.XIV), “enemyzade” (1 no
s.XIV), aínda que rexistrándose xa un “enemistades”
no s.XV.
Tamén é importante sabermos que non
hai exacta igualdade entre galego e portugués, malia a súa común orixe, nas
verbas con estes sufixos, por exemplo en portugués acaban en –dade: dificuldade e faculdade;
tamén “mortaldade” ten –N– no canto de –L–: “mortandade”,
coma en castelán; e rematan co sufixo –dão,
específico do portugués: brusquidão, escuridão (e tamén “escuridade”), frouxidão (preferido a “frouxidade” e ás súas
variantes: “froixidão” e “froixidade”), imensidão
(pro se prefire “imensidade”), levidão (pro se prefire “levidade”), sequidão, solidão,
vaguidão (pro tamén “vaguidade”) etc.
Finalmente, algunhas verbas co sufixo “–dade” contan con
sinónimos da mesma raíz, como: humidade – humedén,
considerada esta de uso popular; modernidade – modernismo;
puridade – pureza, sendo esta a máis usual con
diferenza; seguridade – seguranza, sendo esta a palabra
preferida polo portugués; simplicidade – simpleza
etc. Pola contra, o dicionario RAG non admite “vecindade” (< vicinitatem) e
si “veciñanza”, seguindo o exemplo do portugués
(“vizinhança” e “vizindário”
[Br.]), malia que a primeira palabra é a máis documentada no galego medieval: vezindade (1 rexistro no s.XIII),
vezindades (2 nos s.XIII e s.XIV), veçindade
(1 no s.XV), vesindade (2 no s.XV),
“vezendades” (1 no s.XIII) e vizindade (2 no s.XIV), mentres que “vezynança” só se rexistra 2 veces no
s.XIII.
No hay comentarios:
Publicar un comentario