De mazás e maceiras

Se ben a palabra galega para denominar a froita da árbore Malus domestica só presenta actualmente tres posibilidades: mazán, característica do galego occidental (a maior parte da Coruña e Pontevedra, pero tamén en zonas raianas de Ourense); mazá, propia do galego central e oriental (Lugo e Ourense, e leste da Coruña e NE de Pòntevedra), e escollida como forma estándar; e manzá, usada no leste costeiro do galego-asturiano e mais os Ancares de León. En troques, a denominación da árbore ten unha importante variación de formas, que permiten situar ao falante que as emprega en zonas bastante concretas do territorio galegofalante. Mesmo case se lle podería dicir a un galego: “Dime como chamas a árbore que dá mazás e direiche de onde es”.

Non se trata de diferentes nomes para un mesmo concepto, como ocorre noutras ocasións, se non que todas as variantes proveñen da mesma raíz latina: (mala) mattiana > maçãa > maçã (tamén actual forma portuguesa) > mazá/mazán/manzá; sendo o termo da froita a orixe do nome da árbore mediante sufixación.

O Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle o estándar “mazá” para a froita e a variante “mazán”, que remite á forma estándar, e o castelanismo “manzana”, como forma incorrecta; e as variantes: macieiro, maciñeira, macira, mazaeira, mazaeiro, mazaieira, mazaieiro, mazaira, mazairo e mazanceira, que remiten todas á forma estándar “maceira”. Así mesmo recolle as variantes: pomareiro, pumar, pumarega, pumareiro e pumariño, que remiten á forma estándar “pomar”, que ademais da acepción de “plantación de maceiras” tamén ten a da árbore froiteira, é dicir, “maceira”, que dá a forma “maceiral”, xunto coa variante “mazairal”, como sinónimo de pomar.

Mentres que o dicionario da RAG só recolle, ademais de “mazán” remitindo á forma estándar “mazá”, as variantes: maciñeira, macira e mazaira remitindo á forma estándar “maceira”. Tamén recolle “pomar” como “terreo plantado de árbores froiteiras, especialmente de maceiras”.

Mais se as formas referidas á froita unicamente nos permiten recoñecer a un falante do occidente (mazán) fronte ao do centro e o oriente (mazá), e ao do galego exterior no límite co astur-leonés (manzá); as referidas á árbore froiteira permiten localizar con moitísima maior precisión a rexión do falante, así:

Maceira – forma maioritaria, que é tamén a forma estándar, propia da maior parte de Pontevedra e da zona central da Coruña.

Maceiro – forma minoritaria rexistrada no oriente do galego-asturiano e na Mariña oriental (L).

Macera – forma minoritaria do norte da comarca do Carballiño (O).

Macieira – forma minoritaria que se rexistra no interior de Bergantiños (C). Curiosamente tamén é a forma estándar portuguesa.

Maciñeira – forma característica do norte da Coruña e NE de Lugo até a Mariña central luguesa e o norte da Terra Cha.

Macira – forma usual no centro de Lugo, incluída a capital.

Manciñeira – forma minoritaria recollida en puntos da Terra Cha e das Mariñas occidental e central (L).

Manzaeiro – forma típica dos Ancares (León).

Manzanairo – forma propia do norte do Berzo, ao sur dos Ancares.

Manzaneira – forma minoritaria do oeste de Bergantiños (C).

Manzaneiro – forma propia do sur do Berzo (León).

Mazaeira – forma propia das Portelas zamorana e de Valdeorras (O), mais tamén se rexistra en puntos de Bergantiños e a comarca de Muros (C).

Mazaeiro – forma característica da Mariña oriental, comarca de Meira e do norte da Fonsagrada (L).

Mazairo – forma típica do leste de Lugo e do Berzo.

Mazagüeiro – forma minoritaria de Ibias (AS).

Mazanceira – forma propia do occidente da Coruña e dos veciños Salnés e comarca de Caldas en Pontevedra e tamén de Paradanta (P) e o contiguo Ribeiro (O), ademais de puntos da raia ourensá.

Mazaira – forma maioritaria da maior parte de Ourense e do sur de Lugo.

Mazaneiro – forma propia do galego-asturiano occidental.

Mazaqueiro – forma minoritaria de Navia de Suarna (L).

Os sufixos en –aira, fronte ao común en -eira, tamén se dan noutra árbore froiteira: abeleira / abelaira, abraira. En ambos os casos se deben á influencia das raíces: mazá e abelá, onde ambas as palabras son oxítonas acabadas en –A. Con todo, queda claro que as formas máis usadas son “maceira” e “mazaira”, seguidas por “mazanceira” e “maciñeira”.

E ademais están as formas de orixe diferente que tamén se refiren á árbore como:

Pomar e Pumar – ambas as formas propias do nordés de Lugo. Prolongándose esta última na denominación máis xeral en asturiano: pumar.

Mais na maioría dos lugares onde sobreviven estas palabras e as súas variantes, serven para denominar unha plantación de árbores froiteiras, especialmente maceiras: pomar, pomarada (galego-asturiano), pomarega, pumar, pumarada (galego-asturiano), pumareda (en Chantada (L)), pumarega (Mariñas de Lugo) ou pumareira (centro de Ourense). Sendo “pomar” e “pumar”, dispersas polo país, as máis usadas.

Non obstante, hai outras denominacións, algunhas moi utilizadas, para o concepto de “colectivo de maceiras”, como os derivados do nome singular da árbore: maceiral e mazairal, pero tamén por veces, nalgúns lugares, mudando a vogal final: mazairo, manciñeiro etc; e, sobre todo, usando unha frase curta de “substantivo + prep. de + substantivo”: souto de mazairos/maciñeiras/mazaeiras, horta de maceiras/mazairas/manciñeiras etc; finca de mazás/mazairas ou leira de mazairas.

Finalmente, tres formas latinas están na orixe das denominacións romances: (mala) mattiana, malum e pomum.

A primeira deu orixe, ademais das formas galegas, aos nomes en: portugués (maçã e macieira), castelán (manzana e manzano; aínda que en Andalucía tamén se usa “pero” para a froita), xudeoespañol (mansana ou poma e mansano), aragonés (manzana (ou dial: mazana e poma (Benasque)) e manzanera), asturiano (mazana e pumar), mirandés (maçana e maçaneira) ou aromanés (muzâ e mearu).

A segunda (lat. malum) deu orixe ás denominacións en: italiano (mela e melo), napolitano (mela e milo ou mir), lígur (mei e ærbo do mei), sardo (mela – para ambos os conceptos), romanés (mar – para ambos os conceptos) ou friulano (miluç e melâr, melarie ou miluçâr).

E a terceira (lat. pomum) deu orixe aos nomes en: xudeoespañol (poma, a través do catalán), catalán (poma e pomera), occitano (poma ou pom e pomièr), francés (pomme e pommier), véneto (pomo e pomaro), esperanto (pomo e pomarbo), interlingua (pomo e arbore del pomo), piemontés (pom – para ambos os conceptos) ou lombardo (pum – para ambos os conceptos).

Curiosamente en galego tamén existe a palabra “poma”, segundo recolle o GDXL, mais co significado actual de “arume, frouma, folla do piñeiro”, cunha variante “pouma”, e de “follato, carocha, folla da mazaroca do millo”. Non obstante, algúns dicionarios antigos si recollen “poma” como sinónimo de “mazá” (Luis Aguirre del Río, 1858; Juan Manuel Pintos Villar, 1865; Leandro Carré Alvarellos, 1933; José Ibáñez Fernández, 1950; e Eladio Rodríguez González, 1958-61).