GOLFIÑOS ou DELFÍNS

Comeza a ser frecuente atopar en textos a palabra “delfín” para se referir de forma xenérica aos cetáceos de pequeno tamaño da familia dos delfínidos e doutras familias con aspecto parecido que non se observan nas nosas costas.

            A razón deste feito está en que este vocábulo figura no dicionario RAG, xunto co seu sinónimo: golfiño; mais a entrada deste remite ao primeiro como forma preferente. Emporiso, “delfín” é un claro castelanismo que esta a desprazar a forma patrimonial. Constitúe o que se chama un “préstamo de luxo”, dado que entra no galego para denominar un concepto que xa ten unha denominación autóctone; é dicir, chega para substituír a palabra galega. Por veces, teño as miñas dúbidas sobre o labor a prol do galego que fai a RAG.

            O Gran Dicionario Xerais da Lingua recolle ambas as formas como sinónimas, e “golfín” remitindo a “golfiño”.

            No seu traballo sobre a “Nomenclatura de la Flora y Fauna marítimas de Galicia” (vol.II, Verba, Anexo 19. 1983, USC), a profesora Ríos Panisse recolle como denominación de “Delphinus delphis” as palabras: “golfiño” (en 4 localidades), “golfín” (en 4 localidades) e “delfín” (en 3 localidades). Visto que as dúas primeiras formas son variantes da mesma palabra, é evidente que a forma patrimonial aínda era máis usada a finais do s. XX ca a foránea; mais se hoxe se fixer outra enquisa lingüística sobre a fauna marítima seica o resultado sería, ende mal, moi outro. Nótese que naquel mesmo traballo xa se recollía o castelanismo “ballena” como única forma viva de denominar os grandes cetáceos.

            “Golfiño” é a evolución galego-portuguesa do latín “delphinus”> dolphinus > golfiño/golfín, con interferencia da palabra “golfo”, dado a competencia que estas especies teñen cos mariñeiros e os estragos que fan nas redes. O portugués usa “golfinho” como forma estándar, aínda que tamén admite “delfim”, que indica como pouco usado.

É palabra que aparece rexistrada no vocabulario de Juan Manuel pintos Villar (1865), e logo nos principais dicionarios do s. XX: o de L. Carré Alvarellos (1951), o de E. Rodríguez González (1958-61) e o de X.L. Franco Grande (1972), neste último como sinónimo de “arroaz”.

            E “golfín” aparece tamén en Martín Sarmiento, e posteriormente nos dicionarios de E. Rodríguez González e X.L. Franco Grande, remitindo a “arroaz”.

Namentres que “delfín” non é considerada voz galega por Martín Sarmiento (1746-55), que di: “El delfín se llama golfín en el Océano septentrional de España, y en el meridional toniña”. E soamente é recollido polo dicionario de E. Rodríguez González.      

     

            Se “golfiño” é a denominación galega para os delfínidos pequenos de fociño longo, os de fociño breve ou sen fociño reciben o nome xeral de “arroaz”, aínda que a especie máis popular, Tursiops truncatus, reciba os nomes de “boto” (na costa norte) e “bufa” (na costa sur) principalmente.

            O dicionario RAG dá preferencia á palabra “arroaz” para esta denominar esta especie, mais recolle “boto” e “bufa” como sinónimos da mesma, e por extensión como sinónimo de “delfín”. Confusión que xa se recolle en textos e dicionarios anteriores, así en Martín Sarmiento: “En las costas de Galicia llámase el delfín arroaz”; e en E. Rodríguez González: “Arroaz – Cetáceo frecuente en los mares de Galicia, conocido también con los nombres de Golfiño e Golfín, […]” e así mesmo recolle as variantes: arroás e arruaz.

            As formas galegas para a especie tamén foron recollidas pola lexicografía histórica, así Martín Sarmiento define o boto como “menor y distinto que el delfín” e que “boto, o voto, es especie de delfín. A este aplican algunos el latín tursio, onis”; e Aníbal Otero Álvarez (1959) recolle o vocábulo como usado na Pobra do Caramiñal. Mentres que bufa é definida por Martín Sarmiento como “menor y distinto que boto” e aparece nos dicionarios de X.L. Franco Grande e L. Carré Alvarellos.

            Se ben é certo que o cultismo, máis ou menos adaptado, é a denominación dominante nos demais idiomas occidentais: dolphin (inglés), dauphin (francés), delfino (italiano), dofí (catalán), delfin (alemán), dolfijn (neerlandés) etc.; non hai razón ningunha para que este castelanismo, dado que na nosa lingua entra como tal e non como cultismo, substitúa a nosa forma patrimonial.

            Ende ben, os principais libros que tratan sobre os nosos cetáceos obtaron pola denominación autóctone:

            A Guía dos Mamíferos de Galicia (Baía Edicións, 2007) usa “golfiño” como forma xeral e para dúas especies concretas: golfiño común (Delphinus delphis) e golfiño riscado (Stenella coeruleoalba); mentres que usa “arroaz” para tres especies: arroaz real (Tursiops truncatus), arroaz boto (Grampus griseus) e arroaz pinto (Lagenorhynchus acutus).

            Esta guía segue as denominacións propostas pola anterior e clásica monografía: Cetáceos, focas e tartarugas mariñas das costas ibéricas (SGHN e Xunta de Galicia, 1989).

            E a máis recente obra de nomenclatura galega de cetáceos: Os nomes galegos dos cetáceos (A Chave, 2016), dá clara preferencia a “golfiño”, usado como denominación xeral dos delfínidos, sobre “delfín”, só recollido como forma secundaria no xénero Delphinus, e “arroaz”, usado só para as especies do xénero Tursiops. Curiosamente “boto” é utilizado para especies suramericanas dos xéneros Sotalia e Inia e como forma secundaria do “grampo” (Grampus griseus): “arroaz boto”.