Ontre antre e entre

O título recolle as tres posibilidades que xerou a preposición latina “inter” no galego medieval, facendo un xogo de palabras case homófono entre os tres adverbios coa mesma orixe e igual significado que no galego actual sería imposíbel.

            Se consultamos no Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega o uso que había das tres variantes no período medieval vemos que a forma máis usada xa daquela, ou máis documentada, era “entre”, que ten 1127 rexistros e predomina na prosa fronte á lírica, seguida moi de preto por “ontre”, con 1044 rexistros e destacando tamén no seu uso prosístico fronte ao verso, e a moitísima distancia aparece “antre”, que só se rexistra 32 veces e aparece especialmente na lírica.

            E se consultamos o Dicionario de Dicionarios do Galego Medieval comprobamos como se usaban invariabelmente as tres formas, onde “ontre” tamén ás veces se escribe “untre”, e hai unha explicación de F.R. Tato Plaza no seu “Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da terra de Rianxo e Potsmarcos” (Consello da cultura Galega, 1999) realmente esclarecedora: “A evolución para “entre” é a normal, pero para “ontre” é estraña. […]. A forma “ontre” atéstase especialmente en textos galegos dos séc. XIII-XV, e tamén nas Cantigas de Sta. María. Máis usual en portugués arcaico, e ás veces en galego, foi “antre” coñecida desde o XII e usada ata o XVI; tamén aparece hoxe dialectalmente en galego e en portugués.”

            Mais das tres formas soamente chegaron a primeira e a terceira até a nosa época, a segunda, malia a súa aparente fortaleza de uso, desapareceu de vez até o punto de que ningún dicionario moderno a recolle, nin portugués nin galego. E Manuel Ferreiro na súa Gramática Histórica Galega recolle “ontre” como medievalismo e “antre” como arcaísmo e populismo fronte á forma canónica “entre”.

            No galego moderno a forma “antre” foi a preferida polos nosos escritores na súa primeira fase, a máis popular, tal como recolle o libro “A lingua literaria galega no século XIX” (Univ. da Coruña, 2005): “Literariamente a forma preferida polos nosos escritores do século XIX e da primeira parte do XX foi “antre”, talvez polo seu plus diferencialista, para alén de reproducir un fenómeno da fala popular cal é a vacilación do timbre das vogais átonas.”

            En verdade, semella moi difícil ler a nosa máis afamada poeta, Rosalía de Castro, sen atoparmos con esta forma: camiñiños antre o millo, antre o ramaxe de olmos e pinos, que relose antre as areas, do mar antre as ondas feras, por antre o verde ramaxe (CG); só Dios sabe antre que abismos, tamén aborrecido es antr’os meus recordos, por antr’os musgos, regos por antr’as curtiñas, e na lumieira i antr’aberta porta (FN). Non semella moi axeitado cualificar a lingua de Rosalía como diferencialista, e si mellor como reflexo dunha lingua moi popular, definida así por Carballo Calero: “lingua viva, pero non pura, moi influída polo castelán. O seu léxico é vacilante, así como a súa morfoloxía e a súa fonética.”

            Amais esta forma aparece nalgúns títulos literarios como: Pelra… antre seixos (Roxelio Lois Estévez, 1888), Antre dous séculos (Álvarez Limeses, 1934), Antre a terra e o ceo (Rafael Dieste, 1981), etc.

            Porén os dicionarios modernos recollen de maneira diferente esta variación da preposición no galego-portugués. Así nin o dicionario da RAG, nin o Gran Dicionario Século XXI da Lingua Galega –que de grande só ten o tamaño– en galego e tampouco a Infopédia (dicionário de Porto Editora) en portugués recollen máis variante ca a forma estándar. Para atopar a variante “antre” hai que consultar o Dicionário Eletrónico Estraviz, onde aparece “antre” remitindo a “entre”, o portugués Priberam, que recolle “antre” como arcaísmo de “entre”, o Dicionario de Dicionarios, onde aparece “antre” dende vocabularios do séc. XVIII até dicionarios do séc. XX, e sobre todo, o Gran Dicionario Xerais da Lingua Galega, que recolle “antre” remitindo a “entre”, mais tamén toda unha serie de vocábulos derivados da súa existencia: antrabrir/antraberto, antrambos, antremesturar, antremediar, antreperna, antrever…, que sempre remiten ás formas canónicas.

            A variante “ontre”, como dixen antes, desapareceu de vez, tanto da lingua oral coma da escrita, e por iso non se recolle por dicionario ningún. A explicación desta evolución anómala non está clara, pois se ben no galego popular son moitos os exemplos de mudanza de E a O cando hai contacto con consoante labial, sempre se dan en posición átona: formento, forrollo, forruxe, lovar, modoño, moimendro, romatar, romediar, romendar, rovés, somana, somellar, somentar, soparar, tomón, etc.

            Se ben a forma “entre” é a máis habitual nas linguas romances ibéricas, na lingua asturleonesa o mirandés prefire “antre” fronte ao asturiano “ente” e o leonés “entre”. E non esquezamos que o francés “entre” pronúnciase como: “ãtr”.

            Coido que sería lexítimo e axeitado que os dicionarios galegos recollesen as dúas variantes da preposición “entre”: “ontre” como arcaísmo e “antre” como arcaísmo e variante popular, aínda que xa non sei se seguirá viva nalgún lugar, dado que ambas forman parte da nosa historia lingüística e literaria.