Nomes galegos dos mamíferos 3

ARTIODÁCTILOS

                Os ungulados son os animais que andan sobre as súas unllas, ou descenden deles. Isto fai que sexa o grupo de mamíferos máis diverso coñecido e o que inclúe as especies máis grandes. Hoxe mesmo se inclúen os cetáceos, como descendentes de ungulados, nesta superorde. Dentro desta hai dúas grandes ordes: os perisodáctilos, cun número impar de dedas, e os artiodáctilos, cun número par. Dado que dos primeiros (équidos, tapires e rinocerontes) non existen animais salvaxes en Europa, soamente tratamos dos segundos.

Suídos:

O único suído europeu é o porco bravo (Sus scrofa) ou xabaril, como recolle a Guía dos Mamíferos de Galicia, 2007 –GMG, a partir de agora–. Ambas as denominacións son tamén admitidas polo dRAG, que recolle a variante xabarín como forma menos recomendábel da segunda pero non cocho bravo ou cocho do monte, e porco montés ou porco fero como sinónimos da primeira (dXerais). Tamén hai algunhas variantes máis da segunda: xabalí, xabalín, xabarí, xabariño e xabarís (dXerais); forma coa mesma orixe árabe (djabali = do monte) da portuguesa: javali , castelá: jabalí, asturiana: xabalín ou aragonesa: chabalín. O catalán chámalle: senglar ou porc senglar (< lat. porcus singularis = porco solitario), coma a maioría das linguas romances: sanglier (francés), cinghiale (italiano), cignali (corso), singlar (occitano), sirbone (sardo), cigniali (siciliano), singial (piemontés), singlé (valón), sengllér (arpitán), etc. Con todo, tamén o portugués coñece as denominacións: porco-bravo, porco-monteiro ou porco-montês, que coinciden coas máis usadas en galego. A forma “xabaril” debe o seu recente éxito á súa semellanza coa forma estándar castelá, pois en galego é unha palabra –coas súas variantes– típica do galego oriental.

Cérvidos:

(Cervus elaphus). “Cervo” é o nome recollido pola GMG e o dRAG, que tamén recolle o seu sinónimo veado; o primeiro vén directamente da súa denominación latina, mentres que o segundo procede da palabra latina venatus (caza), que nun inicio se aplicaba a calquera animal de caza maior, especialmente o oso, o porco bravo e o cervo. Mais como no mundo hai moitas especies de cérvidos semellantes ao noso cervo común ou cervo vermello convén denominalo co seu adxectivo identificador cando non estea  abondo claro a que especie nos referimos, tal como fan as demais linguas: ciervo común/rojo e venado (castelán), cérvol comú (catalán), cerf élaphe (francés), cervo nobile/reale/rosso (italiano), red deer (inglés), veado-vermelho (portugués). A pesar de que tamén existe cervo en portugués como sinónimo de veado, a nosa lingua xemelga prefire este último nome como forma máis usual para denominar as distintas especies de cérvidos: veado-catingueiro, veado-mateiro, veado-campeiro, veado-mula, etc.; aínda que tamén utiliza ás veces o seu sinónimo: cervo-do-pantanal, cervo-do-padre-david ou cervo-almiscarado. Pola contra, o galego prefire a forma descendente da denominación latina, como demostran os seus derivados: cervato (cría até os seis meses), cerva (femia do cervo, claramente diferenciábel polo dimorfismo sexual dos cornos), cerval, cerviña/-o e cervúa/-n (adxectivos relativos ao cervo);mentres que veado non xerou derivado ningún.

                O seu parente norteamericano –e tamén habitante do leste de Asia setentrional–, antano considerado da mesma especie pero hoxe clasificado como especie diferente: Cervus canadensis, recibe o nome de uapití, adaptación galega da súa denominación máis difundida: uapiti (portugués), wapití/uapití e ciervo canadiense (castelán), uapití (catalán), wapiti (francés, italiano, alemán, neerlandés, danés, etc.). Curiosamente o inglés americano prefire a palabra elk a wapiti (do shawnee: waapiti = ancas brancas), mentres que o inglés europeu prefire a segunda por usar a primeira para denominar o alce, que o inglés americano denomina: moose.

Gamo (Dama dama). Esta denominación, recollida polo dRAG e a GMG, é tamén a propia do portugués e o castelán, orixinada no latín vulgar gammus; mentres que o resto de linguas romances (fóra do romanés: cerb lopatar = cervo con pas) usan nomes descendentes do latín culto dama: daina (catalán), daino (italiano –que tamén coñece a forma arcaica: damma/damo–), dam (occitano), daim (francés), din (valón). A femia chámase: gama, distinguíbel polo notábel dimorfismo sexual da cornamenta.

Corzo (Capreolus capreolus). Tanto a GMG coma o dRAG recollen a forma masculina como xeral para a especie e para o exemplar masculino e a forma corza para o exemplar feminino, que nunca ten cornos; aínda que no galego popular, coma o portugués,se  use ambos os  xéneros para denominar a especie. Soamente a maioría das linguas ibéricas romances denominan este cérvido a partir da palabra latina: curtius (segundo os etimoloxistas): corça/corço (portugués – ambas as palabras se empregan indistintamente para a especie) pero tamén inadecuadamente cabrito-montês, corzo (castelán), corzu/curciu (asturiano), corzo/cuerzo (aragonés). Mentres que o resto das linguas romances derivan os seus nomes da palabra latina da especie: capreolus: cabirol (catalán), cabiròl/cabiròu/chabròl/chabròu (occitano), chevreuil (francés), chevreu (picardo), tchivroû (valón), capriolo (italiano), capreolo (napolitano), caoriól/cavriol (véneto), caprioara (romanés). No galego da montaña ourensá existe –ou existía– tamén unha rara palabra para denominar as crías: caparro/caparo, de orixe descoñecida.

Ademais das tres especies que poboan o noso territorio hai outros cérvidos que convén mencionar, ben por seren propios doutras rexións de Europa, ben porque foron introducidos nalgúns países europeus. Entre os primeiros destaca o alce eurasiático ou ante (Alces alces), o meirande cérvido e con parente próximo en Norteamérica: o alce americano (Alces americanus) –aínda que non hai unanimidade sobre se é especie ou subespecie–, morador do norte de Europa e en expansión até Alemaña ou Chequia, e tamén introducido no norte de Escocia. O seu nome latino procede da adaptación do grego álke, un prétamo do antigo xermano: elch (alemán), elk (inglés, mais: moose en Norteamérica), elg (danés e noruegués), älg (sueco). E outro xermanismo deu orixe á forma francesa: élan (< ellan < ellend), adoptada polo romanés: elan. Mentres que a forma latina foi adoptada polo castelán, portugués, italiano e galego: alce. Con todo, o castelán: anta (que é feminina), o catalán: ant, e o galego: ante, proceden dun arabismo hispano: lámt; aínda que “anta” se usa en México para denominar o “tapir” e en portugués para denominar as mesmas especies (tapirus spp.). A especie –ou subespecie– americana recibe en francocanadiano o nome de orignal, que curiosamente non tomaron de ningunha lingua amerindia, senón do basco: oreinak (cervos) > orignac > orignal; dado que os bascos foron os primeiros europeus que se estabeleceron nas costas de Terranova coas súas factorías baleeiras.

E o reno (Rangifer tarandus), cuxo nome procede do francés: renne, e este do noruegués: rein < hreinn (nórdico). Un cérvido propio do extremo setentrional de Escandinavia e introducido en partes do sur de Noruega, Escocia e Islandia. As subespecies de Norteamérica –e non especie como di o dRAG– reciben o nome de caribú < caribou < qalipu (palabra micmac que vén dicir: padexador na neve, adaptada polos francocanadianos). Estas dúas denominacións son usadas por todos os idiomas occidentais: reno e caribú (castelán), ren e karibu (catalán), renne e caribou (francés), rangièr ou rèn e caribò (occitano), rena e caribu (portugués), renna e caribù (italiano), ren e karibu (romanés), reindeer e caribou (inglés), ren e karibu (alemán), rendier e kariboe (neerlandés), rein e karibu (noruegués), etc. Curiosamente portugués e italiano adaptaron a palabra como feminina malia que en francés é masculina.

E entre as especies introducidas está o pequeno Hydropotes inermis, orixinario de China central e oriental e mais Corea e espallado polo centro e leste de Inglaterra e no centro de Franza, que recibe as denominacións de: ciervo/venado acuático chino (castelán), cérvol aquàtic (catalán), hidrópote ou veado-d’água-chinês (portugués), hydropote ou cerf d’eau ou chevreuil des marais (francés), capriolo d’acqua (italiano), idropòt ou cèrvi d’aiga ou cabiròl de las sanhas (occitano), water deer (inglés) e wasserreh (= corzo de auga, alemán). Semella evidente que a súa relación co meio acuático é relevante e o seu pequeno porte fai que algúns idiomas (francés, occitano, italiano e alemán)o denominen “corzo”, polo que coido que non sería desacertado denominalo en galego: cervelo acuático, creando o neoloxismo “cervelo” (< cervo + sufixo diminutivo: -elo. Ex.: fontela, cadelo, soutelo, etc.) de nidia comprensión: cervo de tamaño pequeno.

E outro cérvido pequeno: o muntiaco de Reeves (Muntiacus reevesi), procedente do SE da China e Taiwán e introducido, xa no s.XIX, en Inglaterra, onde se espalla polo sur e centro até o leste de Gales, e posteriormente en Bélxica, os Países Baixos e Irlanda; que debe o seu nome de especie ao británico que o describiu, e este figura na maioría das denominacións: muntíaco de Reeves (castelán), muntjac de Reeves (catalán), muntjac de Reeve/de Formose (francés), muntjak della Cina/de Reeves (italiano) ou chinesischer muntjak (alemán). “Muntjac” é a adaptación inglesa dunha palabra xavanesa para denominaren varias especies deste xénero, que tamén reciben o nome inglés de barking deer e francés de cerf aboyeur (= cervo ladrador), estendido polo sur de Asia e Indonesia; dado que é termo de difícil e exótica pronuncia na nosa lingua, facer a adaptación desde o seu nome latino, coma o castelán –aínda que mudando a tonicidade–, parece o máis axeitado.

E tres cérvidos de maior tamaño: o cervo virxiniano (Odocoileus virginianus), propio de América dende o Canadá até o norte de Suramérica e introducido nalgúns países europeus como Finlandia, Chequia e Serbia. O seu nome noutras linguas varia entre dúas denominacións: venado/ciervo de cola blanca ou ciervo/venado de Virginia (castelán), cariacu ou veado-da-Virgínia ou veado-de cauda-branca (portugués), white-tailed deer (inglés), cérvol de Virgínia (catalán), cerf de Virginie (francés), cervo dalla coda bianca ou cervo della Virginia (italiano) e weißwedelhirsch (= cervo de rabo branco, alemán). Coido que a mellor opción é traducir o seu nome de especie científico, como ocorre coa outra especie deste xénero: o cervo mula (Odocoileus hemionus), en todas as linguas: ciervo mulo ou venado bura, veado-mula, cérvol mul, mule deer, cerf mulet/hémione, cervo mulo e maultierhirsch.

O cervo sica (Cervus nippon), procedente de Asia oriental e introducido en numerosos países europeus: Franza, Reino Unido, Irlanda, Suecia, Finlandia, Noruega, Bélxica, Países Baixos, Suíza, Austria, Polonia, Romanía, etc. O seu nome é tautolóxico, dado que “sika” (< shika) significa “cervo” en xaponés, algo parecido ao que ocorre co nome científico do seu parente próximo o “cervo vermello” porque “elaphus < álaphos” significa “cervo” en grego. Coido lóxico facer a adaptación ortográfica (como se fai con outras palabras nipoas: gueixa, quimono; aínda que non sempre: karate, judo), malia que non haxa unanimidade nesta cuestión entre as linguas romances: ciervo sica/sika (castelán), sika (catalán), cèrvi sica (occitano), cerf sika (francés) e sika ou cervo del Giappone (italiano).

E por último: o cervo axis ou chital (Axis axis). Cérvido orixinal da India e introducido nunha illa de Istria (Croacia). A palabra “chital” procede do bengalí: chital horin (cervo manchado), e é a máis usada xunto coa que usa o seu nome de especie: chital ou ciervo manchado (castelán), chital (portugués), axis (catalán), cerf axis ou chital (francés), cervo pomellato (italiano), chital ou spotted/axis deer (inglés) e axishirsch ou chital (alemán). Descarto a denominación de “cervo pinto/manchado” porque é unha característica que tamén teñen outras especies como o gamo ou o cervo sica.

Bóvidos:

(Ovis orientalis musimon). Carneiro bravo é a forma proposta pola SGHN e recollida tamén pola GMG, pero non polo dRAG que si recolle a forma: muflón. Que é a denominación internacional usada polo castelán, o portugués: muflão, o alemán: mufflon, o inglés: mouflon, o italiano: muflone, o catalán: mufló, neerlandés: moeflon, húngaro: muflon, etc., que proceden do francés: mouflon, que o tomou do corso: muvrone. Córsega é xunto con Sardeña, onde recibe o nome de murone/mugrone, a orixe desta especie desaparecida do continente había moito tempo, e logo introducida en moitos países, incluído o noso. Nin “carneiro bravo” nin “muflón” son nomes patrimoniais, xa que logo, coido que o máis correcto é usar o mesmo nome ca o resto dos idiomas como forma estándar.

Inclúo aquí tamén unha especie ovina introducida na década dos 70 do século pasado e hoxe habitante de varias serras do SE de España procedente das montañas magrebinas: o carneiro de Berbería (Ammotragus lervia), chamado arruí en castelán, palabra bérber, be de Barbaria en valenciano, carneiro-da-Barbária en portugués e barbary sheep en inglés.

(Capra pyrenaica). Hirco é o nome proposto pola SGHN en 1980 e asumido pola GMG, tirado dun anterior nome científico da especie: Capra hircus; palabra que recollen dous dicionarios antigos pero non o dRAG nin o dXerais, que dan como denominación: cabra montesa ou cabra do monte. O castelán usa como sinónimo do xeral: “cabra montés”, o cultismo “íbice ibérico” e tamén ocorre no portugués: “íbex-ibérico”, xunto a “cabra-montês”, ambos tirados da denominación científica de especie da cabra montesa alpina: capra ibex; de usar o cultismo íbice en galego, debería ser unicamente como sinónimo desta especie. E coido correcto que se aplique o adxectivo “montesa” e non “brava” á nosa cabra salvaxe, como facemos noutras especies con exemplares domésticos (coello bravo, gato bravo, porco bravo, etc.), porque a cabra doméstica non procede desta especie ibérica, senón dunha parente súa da Asia occidental, e introducida nos Balcáns: a cabra (de) bezoar (Capra aegagrus). Fóra da península existe preferencia por denominar as cabras salvaxes con nomes específicos: bouquetin (francés), boquetin (occitano, fronte a “cabra salvatge” en catalán), stambecco (italiano) e ibex (inglés).

(Rupicapra pyrenaica). O castelanismo: rebeco, usado pola SGHN na súa primeira lista patrón mudou ao correcto rebezo na GMG e é así tamén recollido polo dRAG. En castelán recibe dous nomes segundo o lugar: rebeco na Cordilleira Cantábrica e sarrio, o seu nome en aragonés, nos Pireneos e usa gamuza (Rupicapra rupicapra) para especie dos Alpes e do resto da súa distribución. En asturiano recibe os nomes de: rebecu, orixe da forma castelá, robecu e robezu (forma que  se achega á galega); e en aragonés, ademais de sarrio, recibe os nomes de chizard(o)/sisardo e ixarzo. En catalán: isard, e en occitano: sarri e isard para e especie pirenaica e camoç/chamoç para a alpina; coma o francés que o denomina isard nos Pireneos e chamois nos Alpes. Mentres que o portugués non diferencia nominalmente ambas as especies, denominando camurça á especie alpina e camurça-dos-piréneus á especie ibérica, coma o inglés: chamois e pyrenean chamois, o italiano: camoscio alpino e camoscio dei Pirenei ,ou o alemán: gämse e pyrenäen-gämse. Coido que usar a denominación adaptada do portugués: camurza para Rupicapra rupicapra e así distinguir as dúas especies non sería unha má opción, seguindo o exemplo de castelán e francés.

Bisonte europeu (Bison bonasus). Bóvido que viviu na España prehistórica, como é ben sabido por mor das pinturas rupestres cantábricas, e que vai sendo reintroducido de novo, así hai mandas semisalvaxes no norte de Palencia e na veciña Asturias. Tamén chamado bisão en portugués, onde non comporta confusión co nome do mustélido visão pola diferente pronuncia de B e V; mais sería confuso adaptar esta denominación en galego porque pronunciariamos igual ambas as especies: bisón e visón. Con todo, esta denominación é a maioritaria entre as demais linguas: bisó (catalán), bison (francés, inglés, danés, alemán, sueco), bisont (aragonés –onde o visón se denomina: nuria–), bizon (checo, polaco, neerlandés, romanés); fóra do castelán e italiano: bisonte.

Saiga (Saiga tatarica). O único antílope europeu, antano vivindo nas estepas eurasiáticas desde o leste dos Cárpatos e hoxe só no sur da Rusia, dentro de Europa, é desas pouquísimas especies cuxo nome, de orixe ruso, é case o mesmo en todas as linguas europeas (fóra do polaco: suhak stepowy), variando apenas a súa escrita (saiga, sajga (checo e eslovaco), szajga(húngaro), sayga (turco)) ou o seu xénero: masculino en castelán (predominantemente), galego (dRAG e dXerais) ou francés; e feminino en portugués (predominantemente), catalán ou italiano. Coido que sería máis coherente que esta palabra fose feminina, dado que en galego o morfema final “–a” (coma nas linguas máis próximas) indica maioritariamente “palabra feminina”. O motivo deste desamaño é sinxelo: o galego copia o castelán e este copia o francés, onde as palabras acabadas en vogal diferente de –E adoitan ser masculinas, como neste eslavismo que non sofreu adaptación: saiga > le saiga > el saiga > o saiga.

E finalmente dúas especies de gran tamaño introducidas en Europa: o boi almiscreiro (Ovibos moschatus), orixinario do extremo setentrional de Norteamérica e Groenlandia e introducido no sur de Noruega, de onde pasou á veciña Suecia, e o extremo norte de Rusia. O seu nome é o mesmo en todas as linguas: buey/toro almizclero/almizclado (castelán), bou mesquer (catalán), boi-almiscarado (portugués), boeuf musqué (francés), bue muschiato (italiano), bou moscat (romanés) e muskox (inglés).

E o búfalo acuático (Bubalus bubalis), procedente do sur de Asia introduciuse en Europa xa na Idade Media, sobre todo en Italia (produtora do queixo mozzarella) e nos Balcáns. Todos os idiomas fan referencia á preferencia desta especie pola auga: búfalo de agua ou búbalo (castelán), búfal aquàtic (catalán), búfalo-asiático/d’água-doméstico (portugués), buffle d’eau (francés), bufalo indiano/ d’acqua (italiano), water buffalo (inglés).