Nomes galegos dos mamíferos 2

CARNÍVOROS TERRESTRES

                Esta orde recolle os mamíferos máis “feros” da nosa fauna galega, pero tamén se inclúen os da ibérica ou europea, fóra dos cetáceos e os pinnípedes xa vistos anteriormente.

                Como adoito o castelán foi substituíndo nomes, aínda que moitas veces o galego posúa varias denominacións para unha soa especie, ou é o subministrador de nomenclatura vernácula para as especies alleas.

                Os cánidos teñen dous representantes en Galiza, ambos pouco apreciados pola tradición popular por seren directos competidores co home na caza e mesmo ladróns da súa facenda. O raposo (Vulpes vulpes), ou raposa segundo lugares, ou mesmo falantes, como nome da especie e non de xénero, tamén recibe o nome de golpe no norte, descendente directo da forma latina: vulpes > golpe, coma o castelán “vulpeja” faino dun diminutivo da forma latina (< vulpecula), termo medieval de escaso uso actual. Curiosamente a palabra latina deixou descendencia na Romania máis oriental, pero pouca ou ningunha na máis occidental. Italiano: volpe; corso: volpe ou volpi; véneto: volpe ou bolpe; lombardo: ólp, vólp, gulp ou vulp; piemontés: volp; romanche: vulp; e romanés: vulpe. No entanto, castelán: zorro/zorra (indistintamente para a especie), raposo/raposa (sobre todo en zonas que antano foron de lingua leonesa), vulpeja (arc); aragonés: rabosa/raboso, golpella (med); asturiano: rapiegu/rapiega, raposu/raposa; portugués: raposa/raposo; catalán: guineu, guilla, rabosa; occitano: rainal, guèine, mandra, volp/vòup/vop; francés: renart (antropónimo adoptado por mor da obra medieval: Roman de Renart), goupil (med); sardo: matzone, marxani.

                E o lobo (Canis lupus), cuxa denominación non crea polémica ningunha. Mentres que o raposo presenta varias denominacións de orixe diferente nas distintas linguas romances, o lupus latino é a única orixe de todas as denominacións romances: lobo (galego, portugués, castelán), llobu (asturiano), lhobo (mirandés), lupo (aragonés), llop (catalán), lop (occitano, arpitán), loup (francés), leu (valón), luv (piemontés), luf (lombardo), lô (lígur), lauv (romañol), lôf (friulano), lupo (italiano, napolitano), lupu (corso, siciliano), lovo (véneto) e lup (romanés). Ao contrario do que pasa coa raposa, nesta especie o troco de vogal final si indica mudanza de xénero: o lobo (masculino) e a loba (feminino); e a cría denomínase lobeto ou lobato, nunca “lobezno”.

                Fóra da nosa península pero en Europa hai outros tres cánidos: o chacal dourado (Canis aureus), recollido só como “chacal” no dRAG e propio do sueste de Europa e sur de Asia, nas demais linguas recibe os nomes de: chacal-dourado/comum (port), chacal común/dorado (cast), xacal comú (cat), chacal doré (fra), sciacallo dorato (ita) e golden/common jackal (ing); verbo do seu nome en galego coido máis lóxico copiar o nome latino (dourado) ca usar un adxectivo (común) que non é aplicábel entre nós. O raposo ártico (Alopex lagopus) de distribución ártica no hemisferio setentrional, cuxo nome noutros idiomas non deixa dúbida sobre a nosa denominavión: zorro polar/ártico (cast), raposa-do-ártico/-polar (port), volpe artica (ita), guineu ártica (cat), renard arctique/isatis (fra) e arctic/polar fox (ing). E o can mapache (Nyctereutes procyonoides), especie orixinal de Asia oriental introducida na Rusia europea pola industria peleteira na década dos 20 do séc. XX e que está en expansión cara ao oeste, chegando xa a Franza e Italia. Fóra do francés: chien viverrin, e do catalán: gos viverrí, o resto dos idiomas próximos apostan por o denominar: can mapache, polo seu parecido con este, así: perro mapache (cast), cão-mapache/-guaxinim (port), cane procione (ita) e raccoon dog (ing).

                Os mustélidos, a familia máis numerosa dos carnívoros na nosa terra con oito especies, presentan dúas características denominativas senlleiras: primeiro, a variedade de nomes nalgunhas especies; e segundo, a imprecisión destes nomes por denominaren por veces varias especies. Por exemplo a Mustela nivalis chamada donicela, que tamén recibe os nomes de denociña, doniña(doninha en portugués e donina en estremeño), garridiña e saltaparedes, todos eles avalados polo dicionario da RAG –dRAG, a partir de agora–, é un exemplo da primeira característica, pois ademais dos xa citados ten outros nomes como: dona das paredes, delonciña, dinucela, donirla, gunicela, cazoleira, etc. Esta riqueza de nomes tamén se dá no asturiano: llira/lliria, bonía/boniella, dolonciella/delunciella, ratallina/ratallira, papalba/papalbina, mostandiella/mustadiella, moniella, etc. Coido que cos cinco nomes que nos dá o dRAG temos abondo para nomear nun galego estándar o mustélido máis abundante do país.

                Pola contra, o seu parente máis semellante: o armiño (Mustela erminea), non presenta tal riqueza de nomes, apenas as variantes arminio e erminio da forma máis común e estándar de orixe latina e doniña branca (porque no inverno muda de todo a esta cor agás na punta do rabo) recóllense no noso territorio. Mais tamén acontece noutras linguas romances, onde o étimo latino é case universal: armiño (castelán), arminho (portugués), arminio/erminio (aragonés), ermini (catalán), hermine (francés), erminete (valón), ermellino (italiano), hermina (romanés).

                Hai dúas especies de visóns na nosa península: o visón europeu (Mustela lutreola), cuxa poboación máis próxima está no País Basco; e o visón americano (Neovison vison), especie alóctone que mora na nosa terra grazás á industria peleteira desde a década dos sesenta do pasado século. Os seus nomes estándares non presentan problema, pois coinciden cos das demais linguas romances: visón, vison/visão, visó, vison, visone, fóra do romanés (nurca) e o aragonés (nuria < lat. lutra?).

                Con Mustela putorius, chamado furón, cando está domesticado, e furón bravo ou tourón (común) cando é salvaxe, aparece a segunda característica denominativa con nomes asignados a varias especies, como “furatoxos” que maioritariamente se aplica a Martes foina pero tamén aparece ás veces como sinónimo de furón. Esta distinción denominativa entre exemplar doméstico e salvaxe é propia da Península Ibérica: castelán: hurón/turón; portugués: furão/toirão, tourão; asturiano: furón/turón; e catalán: fura/turó, fura de bosc, fura boscana. O aragonés é o único idioma que non a recolle: furón, fura.

                No leste de Europa hai dúas especies máis de touróns: o tourón xaspeado (Vormela peregusna), propio dos Balcáns orientais e as estepas euroasiáticas; e o tourón estepario (Mustela eversmanni), habitante das estepas ucraína e rusa e mais a cunca danubiana. Os nomes en galego son copia dos nomes usados noutros idiomas próximos: turón búlgaro/jaspeado e turón de estepa (castelán); turó marbrat e turó de l’estepa (catalán); putois marbré e putois des steppes (francés); marbled polecat e steppe polecat (inglés); puzzola marmorizzata e puzzola delle steppe (italiano).

                Mais é co xénero Martes onde se dá unha auténtica confusión denominativa con palabras como: martuxa (sinónimo de garduña no dRAG), martucho/martuxo aplicados a ambas as especies presentes en Galiza: a marta (Martes martes) e a fuíña ou garduña (Martes foina). Esta última ademais recibe varias denominacións máis: furatoxos, algaria, papalba, gatela, martaraña ou rabisaco (as tres últimas sinónimas de fuíña no dRAG). O problema xorde cando comprobamos que algunhas tamén se aplican a outra especie: a Genetta genetta, que tamén recibe os nomes de: algaria, martaraña, martuxo ou rabisaco. Polo que parece que usar como formas estándares aquelas denominacións que só se aplican a especies en concreto é o máis práctico –é dicir, as que se marcan en vermello–. No norte de Europa moraba –hoxe tan só en Rusia– outra especie deste xénero, famosa pola súa pel: a Martes zibellina que denominamos: marta cibelina, adaptando o seu nome científico.

                O Meles meles ou teixugo recibe tamén varios nomes: porco teixo, porquello, teixo ou tourón. Pouco axeitados por diferentes motivos: os dous primeiros porque remiten a “porco”, animal que ten pouco que ver co noso mustélido, o terceiro porque o comparte cunha árbore conífera (Taxus baccata) e cun adxectivo (cor parda escura), e o cuarto porque tamén se usa, e en moita maior medida, para designar  o furón bravo. Porén hai outro, tamén recollido polo dRAG e tamén correcto: melandro, propio do galego máis oriental e o máis común do asturiano: melandru.

                Por último mustélido galego: a londra ou lontra (Lutra lutra). O dRAG dá preferencia á primeira forma e a Guía dos Mamíferos de Galicia ou a Wikipedia á segunda, que é tamén a estándar do portugués.  E aínda que hai moitas variantes do mesmo étimo latino: lóndrega/lóndriga, 

londria/lundria, loutra, londre/lundre, lóntrega, ludra, etc.; as dúas do inicio son as máis usadas.

                No extremo setentrional de Europa mora o segundo maior mustélido coñecido –o primeiro é a londra xigante ou ariranha (Pteronura brasiliensis)–: o gulo (Gulo gulo), chamado glouton en francés, glotón en castelán, glutão en portugués, golut en catalán e ghiottone en italiano, onde tamén recibe o nome de volverina, coma o francés americano: wolvérène, ambos derivados do inglés: wolverine. Con todo, o francés americano adoita usar a denominación de: carcajou, palabra de orixe algonquina, que tamén se usa ás veces en castelán: carcayú, e portugués: carcaju, sobre todo para falar de exemplares americanos. Coido que o máis correcto é adoptar o latinismo e nome científico: “gulo”, que significa “comellón”, no canto de adaptar calquera outra denominación artificial –“glotón/glutón” son formas inexistentes en galego–, tal como ocorre noutras moitas especies exóticas: gazella > gacela, giraffa > xirafa, hippopotamus > hipopótomo, gorilla > gorila, pelecanus > pelicano, etc.

                O único vivérrido do país (Genetta genetta) recibe como nomes xerais: xeneta e algaria. O primeiro ten a variante xineta e o segundo presenta a controversia de que, malia ser unha denominación inequivoca desta especie, o dRAG –e tamén o dicionario Xerais– asígnanllo a outro vivérrido foráneo: a civeta, por ser este animal, do que se extraía a substancia chamada “algaria”, o que nun inicio se denominaba: gato de algalia. Mais logo o nome pasou para nomear principalmente o seu parente veciño noso, modificándose un pouco: gato de algaria > algaria e gato algario. Polo que parece neglixencia que os dicionarios non recollan o significado maioritario da palabra na actualidade. A Genetta genetta recibe tamén moitas outras denominacións, algunhas compartidas co xénero Martes dos mustélidos: martaraña, martineta, martuxo, rabisaco, rabixo ou rabilongo (único destes sinónimos recollido polo dRAG). Curiosamente o asturiano emprega outra forma desta palabra: algaire, como sinónimo de gato bravo.

                Tampouco está de máis incluír o outro vivérrido europeu, aínda que non frecuente en Galiza polo momento –dado que seica está en expansión dende o SW ibérico–: o Herpestes ichneumon ou mangusta común, coñecido popularmente como meloncillo en castelán e sacarrabos, rato-de faraó (< fr. rat des pharaons), manguço e escalavardo en portugués. Por certo, para o dRAG este animal –que citan simplemente como “mangosta”, cando hai máis de 30 especies destas– vive na África tropical e en Asia, esquecendo que o podemos ver ao sur do Texo e copiando o substantivo castelán, sen facer a preceptiva adaptación do francés “mangouste”; orixe das demais denominacións romances: mangusta (italiano e romanés), mangusto (portugués) e mangosta (castelán e catalán).

                O único felino galego actual é o gato bravo (Felis silvestris), tamén chamado gato montés, quizais por imitación do castelán, xustamente chamado así por ser a mesma especie ca o gato doméstico. No entanto, non hai tanto tempo tamén moraba entre nós o lince, mais non o lince ibérico (Lynx pardina) da España meridional, senón o lince eurasiático (Lynx lynx), disque en recentes estudos sobre restos atopados ao longo da España setentrional, desde os Pireneos até Galiza, aínda que tampouco sería unha idea desatinada que ambas as especies confluísen outrora nesta ampla zona como ocorre co lince vermello (Lynx rufus) e o lince canadense (Lynx canadensis) ao longo de amplas zonas dos estados raianos entre os EUA e o Canadá. Os linces, antes de que se impuxese esta denominación culta na maioría das linguas occidentais: lynx (inglés, francés, neerlandés), linx (catalán, occitano), lince (castelán, portugués, italiano), luchse (alemán); recibían antano o nome popular de lobo cerval ou gato cerval (como se conserva en aragonés) en toda a península, aínda que en Galiza tamén recibía os nomes de: loberno e lobo rabaz. Así e todo, non sería moi científico recuperar estes vellos nomes para o noso felino.

                E agora o maior carnívoro europeu: o oso pardo (Ursus arctos), especie histórica e hoxe esporádica, cuxa denominación é tan nosa coma castelá, polo que non se debería recorrer ao lusismo urso como forma  propia galega. A existencia do topónimo: oseira < ursariam semella proba contundente. O seu parente Ursus maritimus, propio das terras árticas recibe o nome de oso polar ou oso branco.

                Por último, hai que incluír unha especie alóctone que comeza a morar en diversos lugares de Europa, incluída España: o mapache común (Procyon lotor), escapados de granxas peleteiras van colonizando os campos europeus con gran suceso. O nome castelán, que usamos en galego, procede do náhuatle: mapach (con mans/que usa mans) e tamén se usa en Portugal xunto co o de rato-lavadeiro, adapatción do francés: raton laveur, onde “raton” procede do inglés: raccoon, palabra algonquina para a especie; con todo, no Brasil prefiren guaxinim, palabra indíxena, ou mão-pelada para denominar a especie propia de Suramérica: o mapache caranguexeiro (Procyon cancrivorus). O –inadecuado– nome catalán: ós rentador, tamén se usa en castelán: oso/osito lavador.