O TMILG, UNHA XOIA POUCO COÑECIDA

Existe na rede unha ferramenta preciosa para coñecermos como era o galego medieval e, sobre todo, solucionar as nosas dúbidas sobre as formas patrimoniais: o “Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega”.

            Non existe mellor testemuña do que é galego e do que non o é, porque non debemos esquecer que foi na Idade Media cando a sociedade galega era plenamente galegófona.

            Se procuramos palabras polémicas a respecto da súa identidade nativa, podemos comprobar verdades irrefutábeis, así:

            “Galicia” aparece en 8 ocasións e “Galiza” en 205, polo que parece evidente que os galegos denominaban a súa terra maioritariamente como “Galiza”; ao contrario do que ocorre hoxe.

            Na polémica entre “Medio” e “Meio/Meo”, gaña este último con 706 aparicións (meo) e mais 15 (meio) fronte a 435 do primeiro, mais coa precisión de que “meo” é maiotario nos s.XIII e XIV e “medio” ten a maior frecuencia nos s.XV e XVI. Mais por que o dicionario da RAG non recolle estes termos, perfeitamente documentados, aínda que sexa como arcaísmos, tal como faría o dicionario da RAE?

            No dobrete “aire/ar” gaña o segundo por esmagadora goleada: ar (506) contra aire (3); e así mesmo ocorre con outro dobrete admitido pola normativa oficial: “malo/mao”, con tres aparicións (malo) contra 846 (mao). E se entramos no terreo das palabras proscritas, atopamos probas irrefutábeis de que os nosos devanceiros eran furibundos “lusistas”: receber (53) contra recibir (1), sofrer (292) contra sufrir (0), escrever (11, dos cales dez nos s.XIII e XIV) contra escribir (8, dos cales seis no s.XV e dous no s.XVI).

            E procurando nos nomes propios tanto topónimos coma antropónimos, as sorpresas son maiúsculas, así entre os primeiros: Francia (0) contra França (91); Alemania (0) contra Alemaña/Alemanna/Alemana (10); Mellid (1) contra Melide (43); Orense (17, dos cales 13 no s.XVI) contra Ourense (1060); Valencia (0) contra Valença (195); Palencia (0) contra Palença (35); Huesca (0) contra Osca (13); Zaragoza (0) contra Saragoça (103); Oviedo (14, dos cales 13 no s.XV) contra Ovedo (42, dos cales 32 no s.XIII); Madrid (12, dos cales 7 no s.XV e 5 deles no mesmo documento) contra Madride (10); e –sorpresa– Coruña (3, e de finais do s.XV) contra Cruña/Crunna (151) –e aínda se discute se é A Coruña ou La Coruña–. E entre os segundos: Dios (27) contra Deus (8757) –e iso que no galego moderno desapareceu de todo–; Juan (5179, dos cales 4937 nos s.XV e XVI) contra Johan/Iohan/Joam/Joan/Ioan (7214, dos cales a maioría nos s.XIII e XIV); Luis (22, todos no s.XV) contra Loys/Lois (427); e Antonio (61) contra Antón (48) –aquí si vemos un certo equilibrio entre as dúas formas–.

            Os dicionarios galegos recollen o cultismo “calumnia” como palabra galega, e os portugueses recollen esa mesma palabra como “calúnia”, mais nos textos medievais só aparece a forma patrimonial “caloña” (= calonna), considerada hoxe un rexeitábel hiperenxebrismo polos lexicógrafos. “Calzas” é considerado lusismo, mais é o único termo que figura no galego medieval no canto do moderno “pantalóns”. El inventaban “hiperenxebrismos” e “lusismos” os nosos devanceiros? Por que se poden recuperar palabras como “pobo” (=poboo), “balea”, “amizade” ou “estrada”, substituídos na fala popular polos castelanismos “pueblo”, “ballena”, “amistá” e “carreteira”, e non “caloña” ou “calzas” (=calças)?

            Hoxe usamos tres formas para indicar unha abertura nunha parede para deixar entrar a luz do día: ventá, xanela e fiestra. A primeira, coa variante “ventán”, é a máis empregada no galego moderno; a segunda é adaptación do lusismo “janela”, se non é tamén palabra dialectal minoritaria, de uso basicamente estándar, literatura e xente cultivada, e a terceira, en claro declive e de uso culto, procede directamente do latín (fenestra) é a única que aparece recollida nos textos medievais, en tres ocasións, e irmá dos seus sinónimos italiano, catalán, ladino e aragonés (finestra), occitano (fenestra), francés (fenêtre), arpitán (fenîtra), valón (fignèsse), napolitano (fenesta), piemontés (fnetra), lombardo (fnestra), siciliano (finessra), romanche (fanestra), romanés (fereastra) e esperanto (fenestro), incluso o castelán antigo tivo a palabra “finiestra” e idiomas non romances adaptaron este termo: alemán (fenster), sueco (fönster), frisón (finster), neerlandés (venster), galés (ffenestr) ou bretón (prenestr), polo que parece un vocábulo moi útil.

            Porén, tamén levamos unha boa sorpresa cando buscamos palabras patrimoniais incuestionábeis e non aparecen, como: urce/uz, berce, toupa, enxebre, miñato, regato, etc.; ou unicamente aparecen como apelidos: Fraga, Freixo, Laxe, Insua, Pita, etc. Todo isto debido a que o léxico recollido nos documentos medievais ten un carácter moi restritivo pola maioría seren textos notariais. Por isto palabras tan comúns como “neve” aparece só seis veces nas Cantigas de Santa María, “chuvia” soamente se rexistra dez veces, “fouce” catro veces, “peixe” tres veces, “lar” unha soa vez, como “meiga” ou “arbor” (= árbore), e curiosamente non aparecen nin “bosque”, “selva” nin “foresta” pero si “bosco”, unha vez, e “floresta”, tres veces. En fin, que a documentación medieval conservada tamén ten grandes lacunas, e por tanto limitacións importantes.