Lusismos recomendábeis 2

Sigo achando que hai demasiados castelanismos evitábeis e doadamente substituíbeis por lusismos máis axeitados ao galego. Por exemplo:

Beterraba ou remolacha – o lusismo procede do francés “betterave”, mentres que o castelanismo vén do italiano “ramolaccio”. E entre un lusismo e un castelanismo, a opción coherente só pode ser a primeira. Aínda que outra posibilidade sería adoptar o latinismo: “armoracia”.

Cacahuete ou amendoín – o castelanismo procede do náhuatl “tlalkakáhuwalt”, mentres que o lusismo, adaptación de “amendoim”, é unha mestura do termo tupí “manduí” e a patrimonial “amêndoa”. Parece lóxico preferir a palabra que mantén unha raíz galega.

Leitor e lector, leitura e lectura – do primeiro par só a segunda forma se rexistra nun texto do s.XV, mais do segundo par, ambas as formas documéntanse en dous textos do s.XV, mais mentres a primeira faino cun texto nidiamente galego (…esta escriptura toda a leitura da sustiçon do dito…), a segunda aparece nun texto algo castelanizado (…con a lectura e abtos da dita citacion…). Lembremos que no galego medieval se rexistra “liçon” (portugués actual “lição”) pero non o actual “lección”.

Melancia ou sandía – non parece oportuno insultar a tal froito, dado que “sandía” é voz patrimonial co significado de “necia”, problema que non ten o castelán porque a palabra sinónima é “sandia”, con mudanza de tonicidade.

Vaso e copo – dado que o lusismo “garfo”, como utensilio para comer, está plenamente aceptado e xustificado, algúns tamén botan man das demais denominacións portuguesas para o resto das pezas usadas para comer, esquecendo –ou descoñecendo- que soamente este cuberto popularizou o seu uso serodiamente, primeiro entre a nobreza e logo entre o pobo, e que as demais xa tiñan nome galego desde a Idade Media: coitelo, culler, prato e vaso. Por tanto, botar man do lusismo “copo” para substituír a “vaso” é mero prexuízo, visto que esta palabra está perfeitamente documentada nos textos medievais.

Mais non sempre se xustifican algúns lusismos adoptados por escritores, así:

Pazo e palacio – velaquí dúas palabras sinónimas para a RAG, agás na acepción de “casa grande” onde se usa só a primeira, que proceden do mesmo étimo latino “palatium” > palacio > paaço > paço/pazo, até dar coa única forma medieval e, por tanto, patrimonial; e por riba amplamente representada na toponimia. “Palacio” é un cultismo en portugués que desprazou a forma patrimonial para se referir aos edificios suntuosos, sobre todo se eran residencias reais, mais nótese que a “casa do concello” recibe aínda o nome de “paço municipal”. Con todo, en galego tamén pode ser un simple castelanismo dos denominados de “luxo”, porque é totalmente prescindíbel.

Preguntar ou perguntar – As dúas variantes proceden do latín vulgar “praecunctare”, derivado á súa vez do latín clásico “percontari”, mais a documentación galega medieval é esmagadoramente maioritaria a prol da forma sen metátese, é dicir de “preguntar”; por tanto soamente o interese por converxer co portugués estándar xustificaría a escolla do lusismo por parte do reintegracionismo, aínda que sen esquecer que a forma metatizada conta con egrexios exemplos de uso no galego literario, como Cunqueiro.

Regra e régua – ambas as formas proceden do mesmo étimo latino “regula”, pero mentres que a primeira é a forma patrimonial documentada na lingua medieval e orixe do verbo “regrar”, a segunda só se usa en portugués, e no galego reintegracionista, na acepción de “peza para trazar liñas rectas”, que tamén admite a outra forma.