Os diminutivos en galego

 

Á hora de crear diminutivos na nosa lingua, a nefasta influencia do castelán volve deturpar a nosa idiosincrasia morfolóxica coa súa contaminación, por este motivo cada vez é máis frecuente ouvir e ler verbas diminutivas en galego que seguen o modelo castelán no canto do noso. Así aparecen incorreccións como: *amorciño, *floreciña, *grandeciño, *homeciño, *luceciña, *mullerciña, *peciño etc.

            Ante todo, convén saber que namentres que en castelán ou en portugués existen varias posibilidades de sufixos diminutivos:

Castelán: “-ito/-ita//-cito/-cita//-ecito/-ecita” (ex.: gatito, calorcito, grandecito, lucecita), “-ico/-ica//-cico/-cica” (ex.: gatico, calorcico), “-illo/-illa” (ex.: perrillo, calorcillo), “-ete/-eta” (ex.: amiguete), “-ín,-ino/-ina” (ex.: pajarín, casina), “-uco/-uca” (ex.: casuca, puebluco) e mais algúns outros menos usados (ex.: fiestucha, plazuela, hierbajo, llovizna etc.).

Portugués: “-inho/-inha//-zinho/-zinha” (ex.: gatinho, casinha pro: pezinho, mulherzinha, papelzinho, amorzinho, adeusinho, paizinho, bonzinho, irmãozinho, cidadezinha), “-ete/-eta” (ex.: arvoreta, livrete), “-ito/-ita” (ex.: boquita, florzita), “-olo/-ola” (ex.: aldeola, criançola), “-ote/-ota” (ex.: frangote, ilhota), “-ico/-ica” (ex.: barbica, papelico) e mais algúns outros menos usados (ex.: rapazelho, moçoilo, varandim, viela etc.).

En galego, na práctica, case que só son produtivos dous: “-iño/-iña” e minoritariamente “-ete/-eta” (ex.: can > cancete, rapaz > rapacete, moza > moceta etc.), pois outros existentes xa non son tan usuais e empréganse, sobre todo, en palabras xa fixadas e moitas veces con significados propios. Ex.: fachico/fachuco/fachuzo, fontela/fontenla, montelo/montecelo, paxarela [= bolboreta], portela/portelo, rapazolo, riacho etc.

            Mais a creación dos diminutivos no noso idioma non comporta gran problema memorístico ningún: as palabras engaden o sufixo “–iña/–iño”, segundo sexa o xénero das mesmas, independentemente de que rematen en vogal ou consoante, átonas ou tónicas. Cando acaban en vogal átona, pérdese a vogal final e se engade o sufixo, e en vogal tónica, consérvase a vogal e engádese o sufixo, mais con desprazamento da tonicidade; e cando en consoante, engádese o sufixo á palabra. Ex.: animal > animaliño, amor > amoriño, café > cafeíño, casa > casiña, cu > cuíño, fácil > faciliño, flor > floriña, grande > grandiño, home > homiño, inglés > inglesiño, luz > luciña, papá > papaíño, rapaz > rapaciño, saia > saíña etc. Como se ve neste último exemplo de “saia”, o I do sufixo “-iña” contrae co I do ditongo IA, do contrario habería que escribir “saiíña”, quer dicir, que cando unha palabra acaba co ditongo crecente “-ia/-io” ámbalas vogais son substituídas polo sufixo (Ex.: croio > croíño, india > indiña, labio > labiño, rubia > rubiña etc.), mais non cando non hai ditongo “-ía/-ío” (Ex.: baía > baíiña, navío > navíiño, río > ríiño, xudía > xudíiña etc.).

A excepción está nas palabras rematadas na consoante “–N”, e por extensión en “–M” que engaden o alomorfo “–ciña/–ciño”. Ex.: álbum > albunciño, can > canciño, irmán > irmanciño, man > manciña etc. No caso das formas femininas das masculinas acabadas en –N, que rematan en “-á”, tamén fan o diminutivo engadindo “–ciña” porque toman como base a forma masculina (ex.: anciá > ancianciña, irmá > irmanciña, nugallá > nugallanciña etc). E por extensión así tamén sucede con algunhas outras palabras acabadas en “–á”. Ex.: mañá > mañanciña [esta forma tamén ten significado propio como tal], mazá > mazanciña, ra > ranciña etc. Téñase en conta que cando a forma feminina remata en “-ana” pro a masculina si en “–án” ou “–ón”, o masculino engade “–ciño” mentres que o feminino engade “–iña“ (Ex.: bretón > bretonciño e bretoa > bretoíña, patrón > patronciño e patroa > patroíña etc.), agás nos adxectivos que indican características negativas onde os dous xéneros engaden “–ciño/–ciña“ (ex.: lacazán/lacazana > lacazanciño/lacazanciña, mentirán/mentirana > mentiranciño/mentiranciña, pasmón/pasmona > pasmonciño/pasmonciña etc). E nas acabadas en ditongo decrecente, que tamén engaden “–ciña/–ciño”. Ex.: chapeu > chapeuciño, nai > naiciña, pau > pauciño, rei > reiciño, romeu > romeuciño etc.

Con todo, hai zonas onde as palabras rematadas en vogal tónica tamén engaden esta variante. Ex.: mamá > mamaciña, pé > peciño etc.; e outras en que as verbas acabadas na consoante –R tamén a engaden. Ex.: amor > amorciño, favor > favorciño etc. Porén, sería moi incorrecto empregar estas variantes nun texto escrito en galego estándar.

Por último, por veces o emprego do diminutivo fai que palabras diferentes se convertan en homónimas, así: cal e cala > caliña, leite e leito > leitiño, peite e peito > peitiño, sol e solo > soliño etc.