As conxuncións COMA e CA esixen o seu lugar

Acabo de rematar de ler unha novela: “Sangue 12” de Cris Pavón, que recomendo aos amadores da temática gótico-fantástica. É un libro en xeral ben escrito pero que incorre sitemáticamente nun importante erro gramátical: a ausencia dos comparativos “coma” e “ca” nos casos onde o seu uso é prescritivo.

                A autora escribe frases como: foi máis forte que ela, ninguén o sabe mellor que eu, terei unha nena como eu, unhas horas antes que eu, con menos carácter que ela, que foses como eu, recollerche o pelo como ela, quero ser como ti, se ves o mesmo que eu, etc.

                Eis un problema que comeza a ser máis frecuente do que debería, pois son moitos os autores que caen no mesmo erro de ignoraren a existencia destas conxuncións comparativas. Descoñezo se por influencia do portugués ou do castelán –aínda que aposto por este sen medo–, que descoñecen tales conxuncións.

                Con todo, convén saber que estas dúas conxuncións son lexítimas descendentes das latinas “quomodo ac” e “quam” e que a normativa indica, nas entradas correspondentes do Dicionario RAG, que “ca” é obrigatoria diante de pronome persoal, opcional no resto das comparacións agás diante dun verbo en forma persoal, onde se substitúe por “do que” (seu irmán é o mesmo ca el, traballa menos ca min, é mellor isto ca iso, chegou despois ca min, mais bebes máis do que deberas); e que “coma” tamén é obrigatoria diante de pronome persoal, opcional no resto das comparacións catar diante dun verbo en forma persoal, onde se substitúe por “como” (é parvo coma ti, mais é parvo como es ti). Esta conxunción comparativa é recomendábel usala cando equivale a “igual ca” pero non cando equivale a “segundo/conforme” ou a “en calidade de”, casos en que hai que usar a conxunción “como”.

                É certo que os partidarios de achegar a nosa gramática ao portugués preferen o uso das formas “que” e “como” en todas as comparacións fóra das que van diante de pronome persoal. Algo que a normativa permite. Así X. R. Freixeiro Mato no seu libro “Lingua de calidade” di: “[…] a mello opción da escrita, a meu ver, é empregarmos neste caso que como comparativo (Meu pai é máis alto que o teu), que non impide a mesma realización fonética –que “ca o”, indicado con anterioridade–. […]; as conxuncións coma e ca son de uso obrigado cando seguidas dos pronomes persoais tónicos min, vostede(s), el, ela, nós, vós, eles e elas; no resto dos casos semella preferíbel utilizarmos como e que / do que, respectivamente; que pode substituírse por do que, obrigatorio cando figurar un verbo no segundo termo da comparación (Éche máis alto do que pensaba); da mesma forma, como é obrigado se o segundo termo é unha cláusula con verbo expreso (Non é tan listo como dicían).”

                Obviamente o reintegracionismo, seguindo o exemplo do portugués, non contempla o uso destas conxuncións comparativas, nin sequera nos supostos mínimos diante dos pronomes persoais, que para el son simples variantes vulgares ou dialectais de que e como. Así no “Manual galego de língua e estilo” de M. Castro Lopes, B. Peres Bieites e E. Sanches Maragoto din: “As fórmulas que iremos utilizar para a construçom da comparaçom em galego serám as básicas do padrom português. Isto quer dizer que elementos do tipo ca e coma ficam reservados à oralidade.” E o exemplo que poñen non deixa marxe á dúbida: “Estudaste muito mais do que eu / Estudaste muito mais que eu.”

                Malia ser o profesor Freixeiro Mato un lingüísta moi acertado nas súas recomendacións a prol dun galego máis autoidentificado e menos castelanizado, nesta ocasión discrepo notabelmente da súa opinión. Porque considero que estas conxuncións son galego enxebre e engaden un “plus” ao noso idioma como característica propia, algo que toda lingua ten face ás súas linguas veciñas, como o mesmo portugués ten algunhas características gramaticais descoñecidas polo galego: a mesoclise pronominal no verbo ou o uso de tempos compostos na súa conxugación verbal (aínda que isto último tamén o inclúen os reintegracionistas na conxugación galega contra toda evidencia de uso); aínda que é ben certo que o galego ten máis características propias que o portugués descoñece, por exemplo: posesivos de pertenza (de meu, etc.) e de distribución (cadanseu, etc.), pronome átono dativo (che) e unión de dativo e acusativo para a 3ª persoa de plural (llelo, etc.), e xaora as conxuncións comparativas “coma” e “ca”.

                Nun excelente traballo, publicado en Cadernos de Lingua nº 34 (2012), o profesor J. M. Pérez Fernández describe e exemplifica o uso destas conxuncións por escritores clásicos e contemporáneos: Vicente Risco (Os seus ollos reluman coma brasas da noite), Álvaro Cunqueiro (Si sintes que brincan polo camiño uns canciños coma ratos, aviva o trote), A. R. Castelao (El sinte que o son vaise perdendo, coma un crepúsculo), Ánxel Fole (Coma en moitas autras aldeas, hai eilí o costume de comer o caldo detrás), R. Otero Pedrayo (As libras de chiculate postas coma volumes ou ladrillos), X. Neira Vilas (Na coresma sintinme máis ledo ca antes; coma quen dis, un ninguén), etc. Non podo evitar copiar dúas reflexións deste autor que acaen ao meu discurso: “No tocante ao sistema de comparación, o pobo de Galicia nos seus catro cantos coincide con asombrosa precisión no emprego das fórmulas arriba descritas, en tanto que os escritores incorren en incoherencias inadmisibles tratándose de textos, algo que se fai visible ó ollo.””O galego da cultura debería esforzarse por buscar un maior amarre nas raíces populares, se non quere que máis pronto ca tarde a nosa lingua quede diluída e perdida na marea do castelán.”

                Eu non critico que, tal como permite a normativa, cada autor utilice ou non estas conxuncións comparativas cando o seu uso é opcional, senón que non se usen cando a súa utilización é obrigatoria, é dicir: diante dos pronomes persoais tónicos. Outra opción é escribir segundo a normativa reintegracionista e daquela non se ten por que usalas. Con todo, para os que escriben na normativa oficial recoméndolles que as utilicen, primeiro por ser un trazo distintivo enxebre da nosa lingua e segundo porque poden axudar a un mellor entendemento da frase, coma neste exemplo: “traballan máis coma (igual ca) escravos ca como (en calidade de) labregos”, ou neste outro para evitar unha cacofonía: “Pero hai algo mellor no mundo ca que nos amemos”. Estando claro que o seu uso provén da nosa lingua popular e forma parte da nosa tradición literaria moderna. O galego pode renunciar á súa tradición popular e literaria para fixar o seu estándar? Que idioma fai isto?