As sereas non soan coma as sirenas

                É case un costume ver nos textos galegos erros léxicos que deberían hai moito tempo estaren superados. Algúns moi espallados consisten en confundiren palabras que se semellan pero que significan cousas ben diferentes e están xerados –como non– porque os autores seguen a ter o castelán como lingua de referencia. Esquecen que cada lingua produce as súas propias homonimias, e por tanto non sempre temos de coincir co castelán, como demostrarei con varios exemplos.

                Como di o título deste texto, aínda que a orixe das dúas palabras sexa o mesmo: o lat. serodio “sirena” < lat. clásico “siren” < grego “seirén”, en galego non son a mesma palabra coma en castelán; porque a voz serea é patrimonial e sirena unha adaptación do francés “sirène” a través do castelán, que o portugués adaptou como “sirene”. E por certo, na antiguidade clásica as sereas non eran seres mariños senón aves con cabeza de muller, sendo na Idade Media cando pasaron a se confundiren coas nereidas e adoptaren a forma actual de meio corpo superior de muller e meio corpo inferior de peixe.

                Unha buguina só pode ser un molusco mentres que bucina é a forma máis usada para o aparello que produce un ruído estrondoso como aviso, aínda que tamén sexa sinónimo para o molusco, ao igual que bucio, que á súa vez serve para denominar o mergullador con respiración externa mediante tubos que van á superficie.

                Usar grao no canto de grado, ou viceversa, é un erro clásico e, ao parecer, inexorábel, aínda que sexa ben doado de evitar: a primeira palabra indica graduación e a segunda decisión e úsase basicamente nas expresións: de (bo) grado, é dicir “con gusto”, e de mao grado, ou “de má gana, a desgusto”.

                As chaves de paso de auga reciben o nome de “grifo” en castelán porque nun inicio unha cabeza deste animal mitolóxico servía como saída da auga nas fontes públicas onde a xente acudía para encher os seus cántaros e sellas; mais en galego o ser fantástico recibe o nome de grifón. En portugués a chave recibe o nome de “torneira”, xa que a chave serve para tornar, ou mudar, o curso da auga, e curiosamente a palabra existe en galego co significado de lugar nun rego onde se coloca unha lousiña ou pedra para mudar o curso da auga cara a outra vía. Con todo, o estándar galego escolleu a palabra billa para denominar a chave de auga, tomando este termo do burato que hai nun bocoi para dar saída ao viño e que se abre ou fecha mediante unha espita de madeira, ampliando o significado da palabra. Recurso ben habitual en calquera lingua.

                O castelán tivo de inventar o termo “subsuelo” para denominar a terra que fica debaixo do chan, o que en galego se denomina solo, xa que logo, usar “subsolo” para o mesmo concepto non deixa de ser un calco innecesario.

                Eis agora outra confusión contumaz: segredo e secreto, aínda que o primeiro é un substantivo e o segundo un adxectivo, moita xente segue usando o un no lugar do outro grazas a que no castelán ambas as formas coinciden: “secreto”. Alén disto a locución adverbial en segredo case sempre aparece como *en secreto, no entanto o adxectivo é correcto no adverbio sinónimo secretamente.

                O nome do primeiro emperador romano “Iulius” deu nome ao mes de xullo e tamén popularizou un antropónimo que en galego se transformou en  Xulio, con todo o uso da mesma forma para o mes e o nome en castelán (julio/Julio) fai que moitos denominen o mes co antropónimo, aínda que o contrario é inaudito.

                Outra palabra que crea confusión é vela, que en galego soamente designa a tea que se usa para impulsar os barcos por mor do vento e a acción de velar, é dicir ficar esperto durante a noite, mais que tamén moitos usan incorrectamente como sinónimo de candea pola existencia deste sinónimo en castelán.

                Seica moitos galegos descoñecen que os casteláns teñen dez dedos, normalmente, mentres que os galegos temos só cinco, o estraño paradoxo explícase porque en galego diferenciamos entre as cinco prolongacións da man: os dedos, e as do pé: as dedas. Por tanto, os galegos temos cinco dedos e cinco dedas, mais fan a mesma función ca os dez dos casteláns.

                Nun inicio, na Idade Media, os “viláns” eran os moradores dunha “vila” non nobres, mais co paso do tempo e dado que a historia non a escriben os analfabetos, como eran na súa inmensa maioría estes habitantes, o termo pasou a ter un matiz despectivo na boca da nobreza que aos poucos foi gañando terreo á acepción orixinal, polo que vilán pasou ser sinónimo de persoa vil; daquela en galego xurdiu outra palabra para substituír a aquela na súa acepción primeira: vilego, que non ten ton despectivo ningún. Por tanto, nós diferenciamos entre viláns e vilegos, sendo posíbel ambas as cousas: ser un vilego vilán.

                Agora dúas palabras que tamén é frecuente que se confundan por se traduciren coa mesma palabra en castelán: reja. Mais en galego son ben diferentes, que unha cousa é a peza férrea do arado para abrir os sucos, ou sexa a rella, e outra a composta por varias barras para fechar entradas ou cerrer terreos, que chamamos reixa, e que cando forman un conxunto denominámola enreixado e non *verxa.

                Non hai moito lin que alguén comía xudías, decontado descartei que se tratase dun antropófago con predilección polas mulleres de relixión xudaica e que na verdade a persoa estaba a comer o que en galego chamamos feixóns ou fabas. O risco de canibalismo só existe en castelán, que tamén coñece outros moitos nomes para a mesma planta (alubia, haba, habichuela, fríjol/frijol, poroto, etc.), por mor da coincidencia do xentilicio coa denominación máis usada no estándar español, procedente do árabe “yudiya”.

                Ao igual que os casteláns podemos bailar la “jota” e tamén escribila, aínda que sexa unha letra habitual no seu idioma e nós só a usemos nalgunhas palabras de orixe foránea, o que non podemos é denominar ambos os conceptos da mesma forma porque á letra lle chamamos iota e ao baile xota.

                Semella difícil pero por veces vexo como se usan como sinónimos perfeitos as preposicións até/ata e deica esquecendo que esta última precisa sempre da idea dun punto de inicio espacial ou temporal. Supoño que a inexistencia desta duplicidade en castelán inflúe nos escritores que estudan pouca gramática galega. Así que podemos usar calquera de ambas as preposicións en frases como: “hai que ir até/deica a praia” ou “imos estar deica/até a noite”; mais non nestoutras como: “estiveron desde a meianoite até a mañanciña”, “deica unha hora chega a Uxía” ou “até os nenos o saben”.

                E por último, todo un clásico da interferencia de significado do galego por mor do castelán: pobo, unicamente válido para falarmos dun conxunto de xente cuns trazos comúns e lugar ou aldea e vila, termos de uso obrigado para nos referirmos ás poboacións pequenas.

                Con todo, non sempre se dá a posibilidade de dúas palabras galegas fronte a unha homógrafa castelá, a opción contraria tamén ten numerosos exemplos, así:

                A xesta galega correspóndese cos casteláns “retama” ou “hiniesta” e “gesta”.

                Venda con “venta” e “venda”.

                Risco con “riesgo” e “raya”.

                Trono con “trueno” e “trono”.

                Sede con “sed” e “sede”. Mais convén non esquecer que cando a sede é episcopal, é dicir catedral, denominámola sé.

                Xiba con “chepa” ou “joroba” e “sepia”.

                Soar con “sonar” e “solar” (terreo edificábel).

                Tea con “tela” e “tea”.

                Doce con “dulce” e “doce”.

                Xibón con “jubón” e “gibón”.

                Pena con “peña” e “pena”.

                E Segundo con “según” e “segundo”.