Estes son os
tres nomes que o dicionario da RAG recolle como formas patrimoniais da especie Tursiops truncatus; a máis popular e
coñecida dos delfínidos, por ser a habitual dos delfinarios.
Sendo unha especie habitual das
augas galegas, non estraña que recibise varios nomes populares: arroaz, arroás,
arruaz, bota, boto, botiña, botiño, bufa, bufo e bufana, segundo recolleu M.C.
Ríos Panisse na súa obra “Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de
Galicia” (Verba 19, 1983, USC). Delas, tres foron as escollidas pola RAG pra
seren usadas no noso estándar: arroaz, boto e bufa. E dixen “recibise” porque
hoxe, máis de novo, a acción deturpadora do castelán, vai impoñendo a súa
denominación na nosa terra: delfín mular, quizais tomado do catalán: dofí
mular, dado que Martín Sarmiento (Obra de 660 pliegos, 1762 e ss) indica que as
denominacións habituais en España prós delfínidos eran “golfín” no océano
setentrional e “toñina” no meridional, mais que nas costas de Galiza recibe o
nome de “arroaz” e que “boto” é unha especie de delfín.
En verdade, conforme comprobamos
consultando textos e dicionarios antigos, as palabras: arroaz, roaz, delfín,
golfín, golfiño, toñina, toniña, boto, bufa etc., denominaban distintas especies
de delfínidos segundo o lugar, e soamente a procura contemporánea dun nome
vernáculo específico pra cada especie foi singularizando as diferentes verbas
como denominacións exclusivas. Algo doadamente comprobábel ao comparar algunha
destas voces en diferentes idiomas ou variantes, así:
“Arroaz” – Prá RAE é sinónimo de “delfín”
e faina proceder do árabe andalusí *arrawwás”
(cabezudo) e relaciónaa co portugués “arroaz”, palabra que non recollen nin o
dicionário Priberam nin o dicionário Infopédia, mais si “roaz”, que dan como sinónimo de “golfinho, delfim ou toninha” e
tamén como denominación do Tursiops
truncatus, que recibe así mesmo os nomes específicos de “golfinho-roaz,
golfinho-nariz-de-garrafa e roaz-corvineiro”, e fana proceder do latín *rodace < rodere (roer). En portugués “roaz” tamén se emprega pra denominar a
orca: “roaz-de-bandeira”. E o dicionario da RAG recolle “arroaz” como sinónimo
de “delfín”, por extensión, na súa segunda acepción. Pró Gran Dicionario Xerais
da Lingua (GDXL) é o delfín Delphinus delphis, que ten como sinónimos:
delfín, golfiño e toniña.
“Boto”
– Pró GDXL é o delfínido Grampus griseus,
“Bufa”
– Pró GDXL é un delfín pequeno de aleta redondeada e fociño obtuso, descrición
que cadra máis coa da toniña ca calquera outra especie galega.
“Tonina” – É o nome de Tursiops truncatus nas Illas Canarias,
Río da Prata e costa de Veracruz en México; mais tamén o nome de Sotalia guianensis (es. delfín costero) no Lago de Maracaibo e
arredores en Venezuela: “tonina del lago/costera”;
de Inia geoffrensis (golfiño do
Amazonas ou rosado), que tamén recibe os nomes de “boto” e “uiara” en
brasileiro e “bufeo”; de Cephalorhynchus eutropia, “tonina” (golfiño chileno), e Cephalorhynchus commersonii, “tonina overa” (golfiño de Commerson); e
de Pontoporia blainvillei, tamén
coñecido como “franciscana” na
Arxentina e Uruguai e “toninha” no
Brasil (golfiño do Prata); e con todo, “toñina”
en Andalucía designa o atún, aínda que “tonina” tamén se emprega pra este
peixe.
As linguas polo xeral non distinguen
especies e aplican denominacións populares a varias especies, por tanto, a
moderna nomenclatura debe procurar nomes a estas especies nos distintos idiomas
vernáculos, como se comproba vendo os nomes dados ao Tursiops truncatus en diferentes linguas europeas:
Inglés –
bottlenose dolphin.
Portugués –
golfinho-roaz, golfinho-nariz-de-garrafa, roaz-corvineiro.
Castelán –
delfín mular, toniña, tursión (cultismo) e delfín nariz de botella
(anglicismo).
Catalán –
dofí mular e corçana.
Vasco –
izurde handi [gran golfiño].
Francés –
grand dauphin, souffleur, dauphin à gros nez e tursiops (cultismo).
Italiano –
tursiope (cultismo).
Alemán – große
tümmler [gran toniña].
As propostas de nome estándar pra
este delfínido, amais das tres que recolle o dicionario da RAG, foron varias:
Cetáceos,
focas e tartarugas mariñas das costas ibéricas (SGHN, 1989) – denomina esta especie
como “arroaz real” porque usa o xenérico pra outras tres especies: arroaz boto
(Grampus griseus), arroaz pinto (Lagenorhynchus acutus) e arroaz careto (Lagenorhynchus albirrostris).
Guía dos
Mamiferos de Galicia, Baía ed., 2007 – asume as denominacións do anterior libro
nas tres especies que recolle: “arroaz real”, e tamén “arroaz boto” (Grampus griseus) e “arroaz pinto” (Lagenorhynchus acutus).
Os nomes
galegos dos cetáceos, A Chave, 2020 – “arroaz”, coas variantes: roaz, arroás,
arruaz, boto e bufa. Mais o Grampus
griseus é “brancón”, coas variantes “arroaz boto” e o cultismo “grampo”, a
“toniña” (Phocoena phocoena) ten as
variantes: porco do mar, boto e bufa, o Lagenorhynchus
acutus é “golfiño de flancos brancos” pro “boto” é tamén xenérico de
especies suramericanas dos xéneros Sotalia
spp. e Inia spp.
A Wikipedia
galega decántase por “arroaz”, aínda que tamén amosa a maioría dos recollidos
por M.C. Ríos Panisse como nomes vulgares da especie.
O dicionário
Estraviz recolle a forma “arroaz”, pro tamén dá como sinónimos formas tomadas
evidentemente do portugués: golfinho-roaz, roaz-corvineiro, golfinho-nariz-de-garrafa.
Significativamente nin “golfinho-roaz” nin “roaz-corvineiro” teñen entrada
propia no mesmo dicionario, soamente “golfinho-nariz-de-garrafa”. “Boto” é
sinónimo tanto de “golfinho” coma de “toninha”, pro “bota” éo de “arroaz”; e
“bufa” é sinónimo de “golfinho”, “boto” e “toninha”, mais na primeira acepción
indica que se refire sobre todo ao Tursiops
truncatus, polo que vale pra case calquera delfínido das nosas costas.
En definitiva, en galego temos tres
denominacións patrimoniais pra esta especie tan popular, polo que é totalmente
innecesario recorrer ao castelanismo “delfín mular” ou a un anglicismo “golfiño
nariz de botella”.
No hay comentarios:
Publicar un comentario