sábado, 5 de diciembre de 2015

ADVERBIOS E LOCUCIÓNS ADVERBIAIS ENXEBRES

Tal como comentamos coas preposicións e conxuncións, tamén os adverbios e as súas  locucións que non coinciden ou se parecen aos do castelán van desaparecendo da fala cotiá, nun proceso inexorábel cara á asimilación coa lingua dominante.
                No entanto, convén non esquecer que no paso do galego medieval ao contemporáneo xa houbo unha boa morea de adverbios e locucións que se deixaron de usar: a dur/de dur (custosamente), a festo/enfesto (para enriba; en declive), a emproo/ambroo (para baixo), anvidos (contra vontade), asaz (bastante), ben leu (axiña), chus (máis), cras (o día de mañá), dementre (mentres), des i (desde ese momento), eire (hoxe), ensembra/ensembla (xunto con; en conxunto), festiño (de presa), juso (abaixo), suso (arriba), toda via (sempre; decontino), toste (cedo; axiña), etc.

Non poucos dos adverbios e locucións que inclúo na listaxe a seguir aparecen no galego estándar usado por escritores e outros gozaron de mellor fortuna na lingua literaria pasada, mais o meu desexo é que uns tamén se utilicen no galego oral para que deixen de ser simples termos literarios e outros obteñan o seu lugar dentro do galego literario como formas caracterizadoras dun determinado tipo de fala.

Acó/Aló – acá/alá. Orixinalmente son perfeitos sinónimos cunha distribución territorial concreta: os primeiros propios do norte e os segundos do sur de Galiza. Porén a norma gramatical, dado que os segundos son os máis usados na escrita –seica por se semellaren máis aos seus correspondentes casteláns (acá/allá) e portugueses (cà/là)– tentou dar un valor aos primeiros recomendando a súa utilización cos verbos de movemento; mais a verdade é que poucos escritores seguen esta regra e devagar van desaparecendo da escrita e supoño que tamén da fala, porque como en calquera lingua normativizada o estándar ditamina que léxico vai perdurar.

Allur – noutra parte. Recollido polo dXerais (Gran Dicionario Xerais da Lingua)pero non polo dRAG (Dicionario da Real Academia Galega) e aínda vivo, ben que pouco usado, en portugués baixo a forma: alhures, procede do occitano “alhors” e por tanto entrou no galego na Idade Media. Ex.: se non o atopas alí procura allur.

Arestora. En verdade non é un sinónimo exacto de “agora”, pois indica que a acción se desenvolve nese mesmo momento, mentres que “agora” pode indicar iso mesmo pero tamén un tempo actual máis ou menos amplo. Ex.: arestora/agora entra pola porta; mais: agora a xente vive máis libre; iso son costumes de antano, non de agora.

Asemade – ao mesmo tempo, simultaneamente. Palabra eminentemente literaria que tamén pode ser conxunción co significado de “tan pronto como”. Ex.: é difícil facer dous cousas ben asemade; envieicho asemade chegou.

Asieu – abofé/a fe, de certo/certamente/ con certeza, de veras/de verdade, sen dúbida, xaora. Adverbio de afirmación infrecuente non recollido polo dRAG pero si polo dXerais, que remite a “abofé”, aparecendo con anterioridade nos dicionarios de E. Rodríguez González (1958-61) e X.L. Franco Grande (1972).

Avante – adiante. O dRAG recólleo como termo marítimo, cousa que non ocorre no dXerais nin noutros dicionarios anteriores, e tampouco nos dicionarios de portugués ou de español onde é perfeito sinónimo de “adiante”, aínda que de moito menor uso –eis outro novo misterio da lexicografía académica–.

Cadora – arreo, decontino, seguido. Calquera dos catro é moito mellor ca adverbios acabados en “–mente” como: continuamente, ininterrompidamente ou continuadamente; lexítimos pero innecesarios. Ex.: nunca cala, fala arreo/cadora/decontino/seguido.

Destarte – así, deste modo. Non recollido polo dRAG pero si polo dXerais. Velaquí unha pequena xoia pouco usada mesmo no galego literario. Ex.: destarte non conseguirás ren.

Disque – segundo parece, segundo se di, seica. Ex.: disque virá mañá como moi tarde. Nótese que é unha dúbida que se presupón afirmativa polo que non é sinónimo doutros adverbios e locucións como: talvez, quizais/quizabes, (se) acaso, ao mellor, se cadra, se callar, pode/poida que, etc. Ex.: disque o fixo ela, mais non hai probas.

Doután, a/ao – sen freo/taxa, libremente. Locución que comeza a aparecer nos textos literarios. Ex.: ela facía o que quería, vivía a doután.

Eiquí/Eí/Eilí – aquí/aí/alí. O dRAG non recolle estas variantes dialectais, aínda que fosen moi utilizadas na literatura noutrora (non así as variantes: aiquí, aí e ailí), nin sequera como formas menos recomendábeis, tal como fai noutras ocasións (pra > para, pro > pero, etc.); en troques o dXerais si as recolle remitindo ás formas estandarizadas.

Eis – velaí/velaquí. O dRAG recólleo como forma incorrecta –aínda admitido nas primeiras NOMIG (1982) pero desaparecido na revisión de 1995– e remite ás formas equivalentes admitidas; así e todo o dXerais e boa parte dos dicionarios do século pasado recollen este arcaísmo, que ten un uso exclusivamente literario pero que tamén é a forma estándar do portugués –e seica isto último sentenciou a súa exclusión do estándar galego–. En portugués é preceptiva a aglutinación cos artigos e pronomes: a(s)/o(s) (Ex.: ei-lo resultado; as cadeiras, ei-las); mais en galego non se adoita facer (Ex.: eis o resultado; as cadeiras, eis as están).

Hogano – actualmente, hoxe en día. Outro adverbio cun uso nidiamente máis literario ca oral, do que hai que saber que tamén se pode utilizar co seu significado orixinal: este ano. Ex.: iso é unha moda de hogano; hogano teremos máis produción ca en anos anteriores.

Meio/Meo. Esta forma medieval foi substituída no galego moderno pola correspondente castelá: “medio/medeo”, que xa aparece en textos medievais serodios dos séc. XV e XVI, inzados de castelanismos. Tamén funciona como substantivo e adxectivo anteposto, mentres que como adxectivo posposto se usa “medio”, seguindo o modelo do portugués. O académico e escritor D. X. Cabana recóllea no seu vocabulario final da tradución d’A Divina Comedia asegurando que “meo” é forma aínda viva na Terra Chá, mais a RAG non a recoñece como forma galega actual e segue o modelo do castelán utilizando sempre “medio”. O dXerais pola contra, recolle “meo” remitindo a “medio” e “meio” como forma incorrecta. Ex.: deixa a fiestra meio/meo aberta; está no meio/meo da praza; só resta meia/mea legua de camiño. Mais: ten unha estatura media.

Outrosí – ademais, tamén, do mesmo xeito. Ex.: outrosí podes mudar o contrato.

Paseniño – devagar, amodo, engorde, pouco a/e pouco, aos poucos.  Calquera das precedentes é máis enxebre ca a  tamén correcta: lentamente, que debe o seu maior emprego á súa similitude coa forma castelá correspondente. Ex.: aínda que vou paseniño rematarei pronto.

Porén – así e todo, con todo, non obstante, secasí, emporiso. Conxunción adversativa, que inclúo nesta listaxe por ser sinónima do adverbio “secasí”, estigmatizada antano como lusismo, malia a súa innegábel documentación no galego medieval, pero que hoxe é plenamente admitida no galego estándar. Con todo, o seu uso é basicamente literario e coido que sería moi beneficioso tamén a súa incorporación ao galego oral, cando menos nun rexistro culto.

Ren – nada. Resgatado do galego medieval soamente se usa, a nivel literario fundamentalmente, como obxecto directo detrás de forma verbal. Ex.: non dixo ren. A variante “res”, tamén recollida polos dicionarios aínda ten menos uso –eu non lembro vela en texto ningún actual– e no dRAG remite a “ren”. Por tanto non pode substituír a “nada” en moitos casos, mais este si pode substituír a “ren” sempre. Ex.: non hai nada que facer, non dixo nada.

Secasí – de todos os xeitos, de calquera maneira. No dXerais aparece tamén a variante “secomasí”. Ex.: secasí tanto ten como o fagas. Aos poucos vai aparecendo nalgúns textos literarios pero ten difíciles competidores:  agora/ora ben, así a/e todo, con todo, emporiso, no entanto (lusismo innecesario admitido como concesión ao reintegracionismo), non obstante e porén (recuperado do galego medieval).

U. Adverbio interrogativo que só serve para preguntar onde se atopa algo ou alguén en tempo presente, mais que debería ser sempre usado para esta circunstancia. E mentres que o portugués recolle este adverbio como un mero arcaísmo sen uso na actualidade, o asturiano recolle “ú” como sinónimo interrogativo de “ónde”. Na nosa lingua nunca vai acompañado de verbo ningún e sempre vai seguido da segunda forma do artigo determinado (usando trazo) ou da segunda forma do pronome persoal átono (sen usar trazo). Ex.: –U-la solución? –Iso mesmo pregunto eu, ula?

Xacando – pode ter dous valores, moi parecidos pero non exactamente iguais, cuxos sinónimos son: antano, noutrora (naquel tempo pasado, naquela época, noutro tempo) e daquela, entón (por aquel tempo, naquel momento). O matiz podémolo notar se usamos os seus sinónimos pero non, abofé, ao usar este adverbio. Ex.: antano/xacando a xente facía esas cousas; por iso entón/xacando dixen aquilo.

Xalundes – en algures, noutro sitio, noutra parte. O dXerais especifica que o lugar descoñecido “é afastado”, matiz que non recolle o dRAG nin tampouco o dicionario de Galaxia; por tanto empréguese segundo o significado “oficial”. Ex.: non o atopo pero debe estar xalundes/en algures.

1 comentario:

  1. Non deixes de escribir. Apréndese moitísimo co teu blog. Tes facebook onde compartas os artigos que publicas para enterarme cando saia un novo? Un saúdo.

    ResponderEliminar