Óleo e aceite

En orixe ambos os termos denominaban o mesmo concepto: a substancia graxa extraída da oliva, e por extensión calquera outra substancia parecida. Mais os antigos sinónimos teñen diferentes procedencias: “óleo” do latín “oleum” e “aceite” do árabe “az-zait”. Con todo, a primeira podería ser un cultismo medieval, dado que o vocábulo latino deixou como formas patrimoniais máis usadas: “olio” e “oyo”; e a segunda entrou no galego medieval e tivo tanto suceso que na práctica substituíu a palabra romance como forma xeral para o concepto.

            A RAG diferencia claramente o uso de ambas as palabras, empregando o xenérico “aceite” para toda substancia graxa insolúbel na auga de calquera orixe” e aplicando o específico “óleo” soamente ao aceite usado na pintura e ao consagrado para a liturxia cristiá. Non obstante, a nosa lingua irmá portuguesa actúa xustamente ao revés, utilizando como forma xeral “óleo”, tanto para calquera tipo de aceite coma para o usado en pintura ou na liturxia cristiá, e deixando “azeite” estritamente para denominar o extraído da oliva, ou “azeitona” en portugués. Polo que cando se usa para denominar outro “azeite” con outra orixe, esta debe ser especificada: azeite de palma (mais tamén: óleo de palma).

            Eu coidaba, erradamente, que a supremacía do arabismo sobre a forma romance se debía á contaminación semántica do castelán, dada a completa coincidencia de significados en ambos os idiomas e a manifesta discrepancia co portugués. Mais a procura de usos medievais desenganoume categóricamente. No galego medieval xa está perfeitamente documentado o maior uso de “aceite” sobre “óleo”, rexistrado só en dúas ocasións nos s. XIV e s. XV (de trjgo, vyño et de oleo – Xeral Historia) e variante minoritaria fronte a “olio/olios”, rexistrada en once ocasións: 1 no s. XIII, 4 no s. XIV e 6 no s. XV (et nõ entrã en elas senõ olio de basmo ou de mirto – Miragres de Santiago; de trjgo, de vyño, et de olio – Xeral Historia; et mesturado con olio ou con uinagre forte – Tratado de Albeitaría), e en menor medida, “oyo/oyos” con perda do –L– intervocálico, rexistrado no s. XIII en seis ocasións (sse fezesse carne e manass’oyo, a queimar oyo d’oliva nas lampadas – Cantigas de Sta. María).

            Pola contra, “aceite” rexístrase en 66 ocasións baixo diferentes formas gráficas: azeyte (21 aparicións), azeite (19), aseite/aseites (16), aceyte (4), aseyte (3), açeyte (2) e aceite (1). Ex.: de sevo, nen d’azeyte nen de teas – Cantigas de Sta. María, s. XIII; cinquaenta ssoldos para aceyte para a lampaa – testamento, s. XIV; hũa libra d’azeite – Testamento, s. XV; este emprasto mollao con azeite arredor – Tratado de Albeitaría, s. XV; et una mea de aceite para o lume – Testamento, s. XV; etc.

            Por tanto, parece evidente que o uso que describe o dicionario da RAG para “aceite” e “óleo” correspóndese non só co emprego normal na nosa lingua actual senón tamén coa práctica maioritaria na lingua medieval.