Lusismos recomendábeis

O galego, por razóns extralingüísticas, durante os últimos séculos pasou a ser un idioma fundamentalmente popular, e por esta causa non foi incorporando todo un caudal de vocabulario moderno á súa fala, mais cando se incorporaba facíao a través da “lingua culta” do país: o castelán. Loxicamente isto carrexou unha castelanización léxica esaxerada. Foi o proceso normal e universal que se produce nunha situación diglósica, e por tanto perfeitamente verificábel en diversas partes do mundo: en América entre o español e as diferentes linguas indíxenas, en Filipinas entre o español e o tagalo antano e entre o inglés e o filipino agora, en Franza entre o francés e as demais linguas do territorio, en Rusia entre o ruso e as demais linguas da federación, etc; é dicir, que non pasou aquí nada estraño na relación entre dous idiomas en situación de poder e sumisión, ou de lingua alta e lingua baixa. Mesmo este proceso se dá en linguas que manteñen unha situación de poder nun territorio pero de inferioridade noutro, así o alemán en Franza ou en Italia sofre este proceso, e o francés en Italia ou nas illas anglo-normandas (pertencentes a Inglaterra), e o español nos EUA (de onde xorde o spanglish), etc.

            Mais que senso ten agora manter esta situación anormal e, sobre todo, prexudicial para o galego como lingua de seu, especialmente cando posuímos o coñecemento e a ferramenta necesarios para corrixir esta anomalía, ou sexa, cando podemos botar man da nosa normalizada e vivísima variante irmá: o portugués. Coido e defendo que entre un lusismo e un castelanismo, o primeiro debe ser case sempre a escolla preferida. Por exemplo:

Perfecto/perfeito – o primeiro, coincidente co castelán, é o único recoñecido como forma válida estándar, mentres que o segundo, usado polo portugués, é considerado lusismo. Mais resulta que este “lusismo” é a única forma que aparece en varios textos medievais galegos dos séculos XIV e XV, mentres que non sucede así coas formas “perfecto” nin “perfeuto”, do que se deduce que o pérfido “reintegracionismo” xa aparece na Galiza medieval.

Marrón/castaño/pardo – este innecesario galicismo (marron = castaña) chegado a través do español, non se rexistra, obviamente, en ningún texto medieval, fronte ás outras dúas formas amplamente documentadas; con todo os dicionarios galegos recollena como forma sinónima, mentres que non existe en portugués.

Preto – ademais de adverbio sinónimo de “cerca”, ben documentado nos textos medievais, onde tamén se documenta minoritariamente a variante “perto”, tamén aparece documentado como adxectivo sinónimo de “negro”, tal como usa o portugués, en textos de dos séculos XIV e XV (Xeral Historia: de hua color, todo blanco ou preto que fosse de Labam; Historia troiana: amarelo, outra uez yndeo, outra preto, outra uez color de çeo; Crónica troiana: et auja cabelo crespo et preto, et era tã brãco eno corpo; etc.), polo que de novo os “lusistas”, precozmente, andaban a introducir palabras portuguesas no galego. E tamén é curioso que a palabra exista como adxectivo sinónimo de negro en asturiano: prietu; e é que non se sabe até onde poden chegar estes “reintegratas”.

Calzas/ pantalóns – mentres que o “lusismo” está ben documentado no galego medieval (calças), o castelanismo soamente aparece nos textos modernos. Loxicamente esta denominación tamén foi a propia do español, até que o galicismo “pantalón-pantalones” (que á súa vez procedía de “Pantalone”, personaxe da Comedia da Arte italiana) substituíu a palabra xunto coa súa mesma feitura.

Órgao/órgano – parece máis coherente adaptar o lusismo (órgão), que presenta a evolución patrimonial  galego-portuguesa coa perda de –n- intervocálico, ca adoptar o castelanismo, mais sen esquecer que a familia si conserva o N: organizar, organismo, orgánico, etc.

Percurso/percorrido – se de correr temos “curso”; de decorrer, “decurso”; de transcorrer, “transcurso”, parece coherente que de percorrer, teñamos “percurso”, mais como isto non o ten o castelán, pois o galego tampouco e invéntase un “percorrido” imitando o español no canto de adoptar un “percurso”, existente en portugués.

Telefone/teléfono – o invento xera polémica a respecto do seu inventor, mais a palabra non porque o inglés tomou dúas palabras gregas para nomear o novo aparello: “tele” (lonxe) + “phoné” (voz) = telephone, aínda que se use máis a abreviatura “phone”, de onde o tomaron o galés (ffôn) e o gaélico escocés (fòn), mentres que o irlandés adoptou unha palabra diferente (guthán); con todo, a palabra completa pasou a outras moitas linguas xunto co novo invento: francés: téléphone; alemán, danés, noruegués, sueco, romanés, turco, húngaro ou linguas eslavas: telefon; neerlandés: telefoon; catalán: telèfon; occitano: telefòn; portugués: telefone; ou inclusive aragonés: telefón; soamente dúas linguas tomaron un camiño algo diferente, o español (teléfono), de onde o tomaron o basco (telefono), o asturiano (teléfonu) e o galego estándar, e o italiano (telefono), de onde o toman outras linguas itálicas como o siciliano (telèfunu) ou o corso (telefono), mais o piemontés usa: teléfon. Consultando os dous principais dicionarios galegos, vemos que ambos recollen que –fon(o) procede da palabra grega “foné”; xa que logo por que adoptamos o castelanismo no canto da voz portuguesa, máis próxima á orixe? Do mesmo xeito deberiamos utilizar: gramofone, magnetofone ou microfone.

Sofrer/sufrir – nos textos medievais a única palabra que se documenta, con bastante abundancia, é o suposto “lusismo”, e igual sucede cos adxetivos “suxa,-o” (que aparece coas formas “suja,-o”, “çuja,-o” e “çuya,-o”) e “má-ao”, profusamente documentado fronte a “mala,-o”. Destarte, convén proclamar que moitos supostos lusismos son antes de todo, palabras galegas substituídas por castelanismos.

Orgullar – por que se debe adoptar?, primeiro porque nos une co portugués, e segundo porque segue a forma habitual galega de crear verbos a partir de substantivos. Ademais, hai algunha razón que impida ao galego ter o que ten o castelán (enorgullecer) ou o portugués (orgulhar)?

Escaleira mecánica/escada rolante – á hora de denominar os inventos e os usos máis recentes a presenza dos castelanismos é esmagadora, como se ve na denominación das escaleiras que se moven, ou en autoservizo fronte a autoatendemento, en rebaixas fronte a saldos, en tenda fronte a loxa (loja), en autobús fronte a autocarro, en propina fronta a gorxeta (gorjeta), en ducha fronte a chuveiro, en calefacción fronte a quecemento (aquecimento), en percha fronte a cruceta (cruzeta), en azafata fronte a hospedeira, en abrigo (roupa) fronte a sobretodo ou casaco cumprido (sobretudo, casaco comprido), en traxe fronte a fato, en casco (da cabeza) fronte a capacete, en tacón fronte a salto, en caixeiro automático fronte a caixa multibanco, en probador fronte a cabine, en carta (dun restaurante) fronte a ementa; en fin, na maoiría das palabras novas que entran por meio do castelán e van arredando pouco a pouco cada vez máis o galego do portugués, porque non se pode copiar o portugués pero si o español.

Con todo, non todos os lusismos están xustificados ou son aceptábeis, ben porque substitúen palabras autenticamente galegas, ben porque resultan pouco prácticos. Por exemplo:

Sur/sul – a primeira, coincidente co español, é a forma galega e a única rexistrada nos textos medievais galegos, polo que mamente pode ser un castelanismo.

Carro/coche – o automóbil desígnase popularmente polo castelanismo “coche”, palabra francesa de orixe húngara para designar un tipo de carruaxe, e así se conserva en portugués, que emprega a palabra “carro” para auto e tivo de deslocar o significado da palabra “carroça” para designar o “carro” popular de tracción animal. Parece evidente que substituír “coche” por “carro”, obrigaría a trocar tamén o significado de “carroza”. O catalán tamén adoptou a palabra “cotxe” para automóbil e deixou os significados tradicionais de “carro”, “carrossa” e “carruatge”.

Tranvía/eléctrico – a denominación de “eléctrico” é estritamente portuguesa europea, xa que no Brasil se lle denomina “bonde”, polo que é un termo rexional. Ademais, a palabra actual, de orixe castelá, é a máis fiel á palabra orixinal, o inglés: tramway, adoptada ou adaptada por outras moitas linguas: francés: tramway ou tram; catalán: tramvia; italiano, grego e neerlandés: tram; croata: tramvaj; romanés: tramvai; basco: tranbia; turco: tramvay; tagalo: trambiya; afrikaans: trem; etc.

Tren/comboio – a palabra actual, se ben entrou por meio do castelán, é de orixe inglesa: train, e foi adoptada ou adaptada logo por moitas linguas: francés: train; afrikaans: trein; basco, catalán, romanés, tagalo e turco: tren; italiano: treno, etc.; ademais, o portugués brasileiro tamén usa este termo: trem.

Musulmá,-án/muçulmana,-o – o adxectivo para denominar os seguidores do Islam ten a súa orixe inmediata no francés: musulman, e chega ao portugués a través do castelán. A actual adaptación galega segue a sufixación patrimonial e coincide só na forma masculina singular coa do castelán, mentres que unha adaptación da forma portuguesa (musulmano) faría que coincidesen as formas femininas co castelán (musulmana(s)).

Tortilla/omelete – tentar trocar un castelanismo tan implantado por un galicismo (omelette), xa que nin sequera se trata dun vocábulo portugués, é pouco práctico e, por riba, seguramente inútil.

Paseio/beirarrúa – adoptar a palabra portuguesa engadía un novo significado a unha palabra xa existente con varias acepcións, non me parece má solución a creación do neoloxismo galego “beirarrúa” recorrendo ao propio idioma, xa que resulta unha palabra de significado moi claro para calquera galegofalante; a imitación deste neoloxismo creouse “beiravía” para denominar o “arcén” castelán, aínda que neste caso o portugués europeu usa “berma” e o brasileiro “acostamento”, palabras que non presentaban problema en galego, con todo tampouco é unha má solución.