miércoles, 8 de febrero de 2012

Evolución das terminacións latinas -tione e -sione

A evolución destas terminacións latinas nas diferentes linguas romances amosa como na maioría dos casos se mantivo o iode e só nunhas poucas, coma o galego, houbo desaparición deste, polo que isto sería unha característica diferencial do noso idioma a respecto das demais linguas romances. E digo “sería” e non “é” porque, de novo, a interferencia do castelán veu modificar a idiosincrasia orixinal da nosa fala.
Así a maioría das linguas romances conservan o iode: sardo (construtzione, tzivilizatzione, popolatzione, costitutziones, eletziones), italiano (formazione, evoluzione, costituzione, formazioni, evoluzioni, costituzioni), napolitano (ddominazione, variazzione –sing. = pl.), siciliano (azzioni, duminazzioni –sing. = pl.), emiliano-romañol (distinsiòun, divisióun, sesióun –sing. = pl.), piemontés (distinsion, division, variassion –sing. = pl.), lombardo (pusiziun, evolüziun, tradiziun –sing. = pl.), véneto (descrizsion, publicazsion, vixion –sing. = pl.), friulano (presentazion, indicazion, comissions, versions), ladino (formazion, edizion, tenjion, soluzions, pascions, istituzions), romanche (populaziun, allusiun, constituziuns, posiziuns, separaziuns), francés (condition(s), invitation(s), tradition(s), pero chanson(s)), valón (propôrcion(s), tradicion(s), informåcion(s), pero tchanson(s)), picardo (déscripcion(s), pero populachon(s), vérchon(s) (versión(s)), poitevino-santoñés (normalisaciun(s), prpousiciun(s), conjh’gaciun(s)), romanés (distributie, populatie, organizatii, evolutii, conexiuni), occitano (evolucion(s), confusion(s), organización(s)), catalán (confusió, organització, administració, confusions, organitzacions, administracions), aragonés (conchugación, combinación, conchugacions, combinacions), español (información, sesión, informaciones, sesiones), xudeo-español (prenunsiasion(es), traduksion(es), evolusyon(es), terminasyon(es)), asturiano (alministración, tresmisión, alministraciones, tresmisiones, aínda que curiosamente perde o iode na terminación –xione: conexón, anexón, reflexón, crucifixón). Con todo, no galó (estaézon, leczon –sing. = pl.) e no arpitán ou franco-provenzal (kondichon, ilujon, invitachon, imajinachon) si se perde o iode como ocorría no galego-portugués, que só conserva o portugués, que transformou a perda do iode nun ditongo nasal (evolução, confussão, evoluções, confussões, pero ocassião), e o mirandés, que, malia ser unha variedade do leonés, está moi influído polo portugués (poboaçon(es), çtinçon(es), eimisson(es), trasmisson(nes)).

Consulto a “Gramática histórica galega” (Edicións Laiovento, 1995) do profesor Manuel Ferreiro e copio o seu ditame ao respecto:
“A terminación latina –tione tivo como evolución patrimonial no período medieval –zon ou –çon, o que implicaría unha forma moderna galega –zón. Certamente, a partir do final da Idade Media comezou a vacilación entre o mantemento da solución tradicional e patrimonial e a progresiva introdución da forma –ción que parece triunfar modernamente dun modo definitivo na maioría dos vocábulos, a pesar de ser produto dunha clara interferencia do español, agás nalgúns vocábulos isolados como, por exemplo, doazón, ligazón ou traizón.”
E tamén:
“Por outra parte, o tratamento tradicional da terminación latina –sione é moi semellante ao recebido por –tione, presentando desaparición do iode, ás veces con palatización da consoante e/ou inflexión da vogal palatal anterior, aínda que na lingua moderna se impoñen as terminacións –sión, ás que non é allea a presión do español:
Confessione > confisson, confesson > confesión.
Confusione > confuson, confujon > confusión.
Occasione > ocajon > ocasión.
Possessione > possesson > posesión.
Prehensione > prison, prijon > prisión.
Visione > vison, vijon > visión.
»Mais o iode desta terminación tamén pode metatizarse, formando un ditongo e palatizando a consoante fricativa alveolar:
Compassione > compaixón.
Occasione > oqueijon (med.) > ocasión.
Passione > paixón.”

O primeiro intento serio, quizais, de recuperar as terminacións orixinais foi durante a Segunda República coa publicación en 1933 por parte do Seminario de Estudos Galegos de “Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego”, onde as formas patrimoniais en –zon ou –son convivían coas formas “cultas” (considerazón, orientazón, separazón, posizón, poboazón, innovazón, perfeizón, construzón, soluzón, seizón, conxunzón, terminazón, etc.; mais: pretensión, extensión, invasión, elisión,…), aínda que non se dicía cal era o criterio para asignar as palabras a unha ou outra solución. A guerra truncou de raíz este primeiro intento de normativación ortográfica descastelanizadora, e as obras de posguerra volveron utilizar unha ortografía española que reflectía os usos populares, e mesmo vulgares, da lingua.
A segunda tentativa viría coas “Normas Ortográficas do Idioma Galego” da Comisión de Lingüística da Xunta Pre-Autonómica de Galicia en 1980, que por mor do seu tímido achegamento a solucións ortograficas portuguesas foron torpedeadas sen compaixón tanto pola RAG coma polo ILG, que dous anos despois sacarían as NOMIGa oficiais. Estas normas serían a base do chamado Reintegracionismo de Mínimos, e con respecto ás terminacións propuñan a rehabilitación e uso paulatino das terminacións –zón, -són e –xón: nazón, xerazón, confesón, profisón, prisón, reflexón, etc.
Por tanto, o Reintegracionismo de Mínimos, cuxa normativa fica amplamente explicada na “Nova Gramática para a aprendizaxe da língua” (Ed. Vía láctea, 1988), defendía a preferencia das terminacións sen “i”, “perfeitamente vivas e empregadas en todas as épocas da história da nosa língua, ás españolizadas (…)”: adizón, canzón, nazón, admisón, emisón, ilusón, conexón, reflexón, etc., coa soa excepción da palabra “ocasión”.
E mesmo o primeiro Reintegracionismo de Máximos defendía o mesmo desde as súas convencións ortográficas, e así a AGAL no seu “Estudo crítico das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego” (1983) dicía:
“É curioso comprovar o paralelismo analítico das Normas no tratamento da “evoluçom” destes sufixos em relaçom cos anteriores: a pesar de admitir que na época medieval galego e português coincidiam nas terminaçons –zom (só em razom, sazom), -çom (cançom), -som (visom) e –ssom (concessom) admite-se que a história do galego e do português seguiu por rumos diferentes, pois que o galego acomodou estas terminaçons em –ción e –sión. Mais o curioso do caso é que, no galego medieval, ja existiam formas em –zom, -çom, -som e –ssom que hoje, igual que em espanhol, se usam em –ción, -sión. O que passou foi que as formas genuínas fôrom espanholizando-se (…) a imitaçom dos cada vez máis abundantes “cultismos” introduzidos desde a língua oficial.”
E tamén:
“Por outro lado, regista-se um número nada desprezável de vocábulos acabados em –zon e –son mesmo na gramática de Mirás (confeson, atensón, posesón, pretensón, perdisón, redensón); aparecem tamém en escritores como Joám Manuel Pintos (orazón), Rosalia (devosón, embarcasón, adorasón, emigrazón, canzón, recordazón, desesperazón, traizón, tentazón,…) e Eduardo Pondal (lunazón, virazón, tenzón, prisón, redenzón, nazón, partizón, xerazón…) o que supom umha ainda importante vitalidade destas formas no galego do séc. XIX, que foi minguando por espanholizaçom (…).”

Porén, todo intento de recuperación das terminacións patrimoniais quedou en auga de bacallau cando a RAG e mais o ILG decidiron na súa normativa ortográfica que só uns pouquísimos vocábulos recuperarían estas terminacións, en tanto que a maioría mantería as terminacións españolas, velaquí o seu ditame:
“Mantéñense os dous sufixos nas palabras cultas: acción, admiración, (…), bendición (ao lado da forma patrimonial beizón), canción, (…), vacación etc.; admisión, concesión, confesión, (…), versión etc.
»Levan –zón palabras patrimoniais como doazón, razón, sazón, torzón, traizón etc.”
E logo engade en letra miúda a seguinte explicación:
“A historia destes sufixos e terminacións é diferente en galego e en portugués. En galego existe hoxe a variante tradicional –zón e as cultas –ción, -sión; o portugués ten –ção, -zão e –são. Na época medieval as formas máis estendidas eran –zon, -çon, -son e –sson; pero posteriormente a historia de cada un dos dous idiomas seguiu rumbos diferentes. O portugués (á parte de conservar a sibilante sonora fronte á xorda) mudou esta terminación en –zão, -ção, -são e –ssão e acomodou a este resultado todas as palabras cultas que foi introducindo, obrando así cun criterio diferente ao usado para a terminación –cio, -cia. O galego incorporou todas estas palabras cultas, coa acomodación fonética indispensable da terminación latina (FRACTIONEM > fracción), seguindo un criterio similar ao adoptado coa terminación –cio, -cia e cos cultismos en xeral.”
Como se ve a normativa oficial recoñece a existencia dunha terminación patrimonial en –zón, mais non en –són a pesar da súa innegábel existencia histórica (prison, procison, posison, etc.), que se reduce a un limitado número de palabras que nas máis das veces coinciden co castelán: corazón, razón, sazón, ligazón, armazón, etc., e fálanos da incorporación dunha longuísima serie de cultismos que se incorporaron co iode orixinal da terminación latina. Non nos di nada do castelán como lingua provisora destes cultismos (u-lo galego culto nos séculos escuros?) nin de que moitos destes supostos cultismos xa existesen como voces patrimoniais no galego medieval (Documentos da Catedral de Lugo, século XIV – Consello da Cultura Galega, 2007: pitiçon, obrigaçon, exçepçon, jurdiçon, maldiçon, doaçon, (a)presentaçon, traiçon, procuraçon, condiçoes, amiistraçoes, costituçoes, posisson, possysoes, proçisson, proçisoes, etc.), polo que se debería falar dunha substitución de vocabulario e non dunha incorporación de palabras novas.
Como todos sabemos o himno galego comprende as catro primeiras estrofas do poema “Os pinos” de Eduardo Pondal, que remata con estes tres versos: a nosa voz pregoa / a redenzón da boa / nazón de Breogán. El haberá que o mudar?

6 comentarios:

  1. Muito interessante esta entrada. E desde que explicas muito bem que as terminações com iode som apenas explicáveis em função da secundarização do galego ao castelám, por que não empregas uma norma não espanhola, como a da AGAL ou mesmo a portuguesa? Estás pola confirmação do galego como dialeto espanhol?

    Penso que deverias ir além nas tuas muito boas análises, e ir elaborando uma proposta normativa que incorpore a herdança patrimonial do galego. Eu já desenhei algumas linhas (no meu blogue “o galego de seu“) apontando nesse caminho. Mas agora a minha teima é a de pegar no dialeto padrão português europeu e dar-lhe um jeito galego, enfiar nele o galego quanto puder, pois penso que esta é a opção melhor, e a mais galega. Embora não quero fazer como os lusistas, que apenas imitam o português, mas ficam polo portunhol de galicia (que de resto é tudo deles e de mais ninguém). Por isso eu estou pola criação duma ortofonia galega do português da Galiza, polo uso do seu léxico, pola sintaxe, fraseologia, semântica, e mesmo um bocadinho de morfologia (tal como o castelám permite com o argentino).

    Ou seja, ainda é verdade isso de que o galego ou é galego-espanhol, ou é galego-português. Infelizmente, a maioria dos galegos vai pola primiera opção (e para que normativizar um dialeto galego-espanhol, se ele nunca poderá deslocar a primacia do castelám-espanhol?) e a minoria de reintegracionistas estão a ser conduzidos polo Lusismo, que pretende simplesmente esquecer o galego e substitui-lo polo português (algo sem nenhuma possibilidade concretizável fora dos seus reduzidíssimos espaços). O qual é tão suicida como a escolha do isolacionismo prevalente.

    Gascon (também "Galegomundo", "ex-lusista" e o retranqueiro "Lusophiliac")

    ResponderEliminar
  2. No texto apenas quero facer fincapé nas contradicións dunha normativa oficial que ás veces recupera as formas galegas e outras non, e non entendo cal é o criterio que rexe as actuacións da RAG.
    Ao respecto de por que non uso unha normativa ortográfica, como por exemplo a reintegracionista, que estea máis acorde cunha receperación do galego auténtico e unha autonomía deste fronte ao castelán, a resposta é ben sinxela: o reintegracionismo é un concepto falido hoxe. E atéñome aos dados: o seu seguimento é mínimo. Por favor, cantos dos blogues que acolle esta web están escritos en reintegracionista? E logo está, que o mesmo reintegracionismo derivou cara á solución portuguesa, é dicir, que hoxe maioritariamente defende que o portugués é a lingua propia de Galiza. E eu, modestamente, coido que galego e portugués son dúas variantes dunha mesma lingua ou, para sermos máis científicos, dun mesmo sistema lingüístico, polo que recoñezo implicitamente que hai diferenzas entre as dúas falas.
    Vostede defende algo parecido, mais facendo que a ortografía portuguesa sexa o modelo. Con todo, a deriva actual do reintegracionismo fai que estea a perder o seu tempo: a solución do portugués padrón paréceme plenamente maioritaria entre eles. Note que no presente texto inclúo, literalmente, como vían o problema eles en 1983 e comprobe como o ven hoxe.
    Por outra parte, aínda que non me gusta a normativa oficial, eu nin son lingüísta nin pretendo crear unha nova norma. Porén, para facer o que fixeron a RAG e mais o ILG tampouco fai falta ter moitos estudos. Algún día alguén debería pedir contas a tan ilustres ineptos.

    ResponderEliminar
  3. No texto apenas quero facer fincapé nas contradicións dunha normativa oficial que ás veces recupera as formas galegas e outras non, e non entendo cal é o criterio que rexe as actuacións da RAG.
    Ao respecto de por que non uso unha normativa ortográfica, como por exemplo a reintegracionista, que estea máis acorde cunha receperación do galego auténtico e unha autonomía deste fronte ao castelán, a resposta é ben sinxela: o reintegracionismo é un concepto falido hoxe. E atéñome aos dados: o seu seguimento é mínimo. Por favor, cantos dos blogues que acolle esta web están escritos en reintegracionista? E logo está, que o mesmo reintegracionismo derivou cara á solución portuguesa, é dicir, que hoxe maioritariamente defende que o portugués é a lingua propia de Galiza. E eu, modestamente, coido que galego e portugués son dúas variantes dunha mesma lingua ou, para sermos máis científicos, dun mesmo sistema lingüístico, polo que recoñezo implicitamente que hai diferenzas entre as dúas falas.
    Vostede defende algo parecido, mais facendo que a ortografía portuguesa sexa o modelo. Con todo, a deriva actual do reintegracionismo fai que estea a perder o seu tempo: a solución do portugués padrón paréceme plenamente maioritaria entre eles. Note que no presente texto inclúo, literalmente, como vían o problema eles en 1983 e comprobe como o ven hoxe.
    Por outra parte, aínda que non me gusta a normativa oficial, eu nin son lingüísta nin pretendo crear unha nova norma. Porén, para facer o que fixeron a RAG e mais o ILG tampouco fai falta ter moitos estudos. Algún día alguén debería pedir contas a tan ilustres ineptos.

    ResponderEliminar
  4. É verdade que há diferenças substanciais entre galego e português, mas haveria que começar por sinalar de que português estamos a falar. Por exemplo, se falarmos dum vernacular brasileiro, ou dum açoriano, então o galego não é menos próximo do padrão português do que o são esses vernaculares. Se compararmos a fala culto dum brasileiro com aquela dum galego e mais a dum labrego alentejano ou um marinheiro madeirense, então de novo o galego parece mais próximo ao brasileiro do que o alentejano ou o madeirense. Por tanto, a divisão galego / português carece de qualquer rigor científico, e faz apenas sentido do ponto de vista político.



    Isso de dizer que o galego pertence ao mesmo sistema / diassistema linguístico que o português também não faz sentido mais que como argumento político. Analizado sem esse preconceito político que não questiona a unidade espanhola, o galego é mais um dialeto do romance ibero-occidental, de que também fam parte os variegados vernaculares da Lusofonia, assim como o dialeto padrão europeu e o brasileiro (repare em que qualquer padrão é apenas um dialeto, não uma língua). Ou seja, até a normalização de finais do século passado, o galego é um dialeto vernacular, embora muito castelanizado, da mesma língua que se fala (em diversos dialetos / registos) em Portugal, no Brasil ou na Angola. Nessa altura, rejeitar o padrão português como molde (não cópia) em que formar a nossa norma culta, é apenas explicável em termos de espanholismo. E isso foi o que passou, por muita demagogia que se fizer.



    Ora, pode-se justificar e defender um dialeto padrão moldado no espanhol, fazendo do galego um dialeto (de facto) espanhol. Quem tal escolha fizer deverá porém aceitar que a gente não vai conceder a mesma categoria ao dialeto culto “rexional“ (o galego) do que ao dialeto culto “nacional“ (o espanhol, neste caso), e por tanto não poderão questionar o nacionalismo espanhol, que fala duma língua e uma nação de todos os espanhois.



    Por outra banda, quem quiser defender o galego como língua nacional da Galiza (eu mesmo), deverá defender um modelo de dialeto culto ou padrão não espanhol, e a escolha natural seria o português, que no fundo não deixa de ser um dialeto galego. Nesta escolha há dous problemas porém: 1) é duma minoria, 2) dentro dela o lusismo está a negar a possibilidade dessa norma, preferindo “importar outra tal qual“, o padrão português.

    ResponderEliminar
  5. Por tanto, duas escolhas irreconciliáveis, e que andam a cair, ambas, na demagógia: a galego-espanhola, ao pretender ser um modelo de língua nacional (quando é reXional, ou dialeto duma nacional), e a galego-portuguesa, nas mãos dos lusistas, ao pretender que o galego só pode empregar o padrão português, sem enfiar nele quase nada que não coincidir com ele.

    Eu pretendo ultrapassar esta dicotomia, e criar uma norma galega NACIONAL, não espanhola, e formando parte do conjunto de normas da língua portuguesa. Mas é apenas um exercício inteletual e individual. E também uma escolha política e mais pessoal e identitária: eu defino-me como não-espanhol, arrenego da espanholidade.

    ResponderEliminar
  6. Excelente resumo de um traço histórico do galego sacrificado no leito de Procusto do espanhol dominante

    ResponderEliminar