Gramática Comparativa das Linguas Españolas

A idea dunha gramática comparativa entre as diferentes linguas españolas –usando este xentilicio na súa orixinal acepción sinónima de “ibéricas”– levaba no meu maxín desde hai moitos anos, mais a miña incapacidade tanto técnica coma intelectual  fixo que o excelente proxecto ficase adiado até as calendas gregas.

                Así que foi toda unha agradábel sorpresa descubrir que a brillante idea fora levada a cabo por alguén, exactamente polo lingüísta asturiano Ramón de Andrés Díaz na súa “Gramática comparada de las lenguas ibéricas” (ediciones Trea, Xixón, 2013); un voluminoso libro que compara con absoluta igualdade as diferentes ou semellantes evolucións e solucións das seis linguas ibéricas (é dicir as faladas no territorio europeu de España e Portugal, pois o bérber de Melilla e o árabe de Ceuta son tamén linguas españolas pero non ibéricas): galegoportugués, asturleonés, castelán, basco, aragonés, catalán e occitano. Aínda que asumindo os diferentes estándares como suxeitos para a comparación, polo que aparecen diferenciados portugués e galego, mirandés e asturiano, e o aranés como forma autónoma do occitano.

                Ende mal, o libro non tivo moito suceso, quizais porque ten o atrevemento de tratar os seis idiomas con absoluta igualdade, sen considerar que unhas linguas son máis importantes ca outras como obxectos de estudo. Se cadra esta posición de total neutralidade, malia que o texto está redixido en castelán, fixo que o libro non fose reseñado como merece. A lingüística española non está afeita a que o castelán non goce de privilexio en calquera obra que fale sobre as diversas linguas de España, e coido que o tratamento do asturleonés e o aragonés como linguas iguais ao castelán e non como dialectos deste reborda a tolerancia da caste lingüística oficial. Con todo, o libro está editado e a disposición de todo o que queira coñecer como evoluíu o latín nos distintos romances ibéricos que chegaron até hoxe, pois o que denominamos como mozárabe non deixa de ser unha morea de especulacións, sen saber sequera con certeza se constituía unha soa lingua ou varias.

                Grazas a esta gramática podemos entender cales son as características que determinan unha lingua fronte ás súas veciñas, tanto fonémicas coma morfosintácticas e mesmo léxicas –o autor, asturiano e asturianista, non cae no erro da Academia de la Llingua Asturiana de inventar unha “lingua eonaviega” e inclúe esta fala dentro do galego–.

                A comparación entre estándares de variantes lingüísticas: portugués e galego ou mirandés e asturiano, permítenos comprobar como as linguas podentes (as privilexiadas polos estados) inflúen sobre as febles (as minorizadas), modificando a fonética, a morfosintaxe e o léxico destas. Así vemos que moitas das diferenzas entre mirandés e asturiano soamente se explican por causa do portugués e castelán:

Mir: amisade (por: amizade) / ast: amistá (cas: amistad).

Mir: cidade (por: cidade) / ast: ciudá (cas: ciudad).

Mir: cóbado (por: cóvado) / ast: coldu (cas: codo).

Mir: díbeda (por: dívida) / ast: deuda (cas: deuda).

Mir: preguicia (por. Preguiça) / ast: pereza (cas: pereza).

Mir: dezasseis, dezasiete, dezuito, dezanuobe, binte (por: dezasseis, dezasete, dezoito, dezanove, vinte) / ast: dieciséis, diecisiete, dieciocho, diecinueve, venti (cas: dieciséis, diecisiete, dieciocho, diecinueve, veinte).

Mir: pintassilbo (por: pintassilgo) / ast: xilgueru (cas: jilguero).

Mir: hoije (por: hoje) / ast: güei. Etc.

                A inclusión do basco, como idioma ibérico que é, dános a sorpresa de ver como o latín, primeiro,  e as linguas romances, despois, inflúen poderosamente nel, non soamente no seu vocabulario senón que tamén por veces na súa estrutura:

Gauza (queixo) < lat. causa, katea (cadea) < lat. catena, ahate (pato) < lat. anate, ispilu (espello) < lat. speculu, lore (flor) < lat. flore, mesede (favor) < lat. mercede, erretore (párroco) < lat. rectore, dorre (torre) < lat. turre, abuztu (agosto) < lat. augustu, denbora (tempo) < lat. tempora, bake (paz) < lat. pace, bekatu (pecado) < lat. peccatu, galtza (pantalón) < lat. calcea, gaztaina (castaña) < lat. castanea, joku (xogo) < lat. iocu, soka (corda) < lat. soca, agur (adeus) < lat. auguriu, gaztelu (castelo) < lat. castellu, boronde < lat. fronte, eliza (igrexa) < lat. ecclesia, katu (gato) < lat. cattu, piku (figo) < lat. ficu, errota (muíño) < lat. rota, saindu (santo) < lat. sanctu, koroa (coroa) < lat. corona, kipula (cebola) < lat. cipulla, etc.

                Vemos que a estandarización do aranés se fixo procurando a confluencia co estándar occitano, sen menoscabo de respectar a idiosincrasia desta fala pirenaica, mentres que a do mirandés se fixo converxendo co estándar portugués e de costas ao estándar asturiano, que á súa vez tomou como modelo, en gran medida, o estándar español.

                En definitiva, unha obra que merecía máis suceso e que recomendo polo moito que achega aos que gustamos da diversidade lingüística.